تحلیل زمینه‌های شکل‌گیری تفسیر اجتماعی قرآن با رویکرد همزمانی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم (دانشکدۀ علوم قرآنی زاهدان)

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم (دانشکدۀ علوم قرآنی کرمانشاه)

چکیده

تفسیر اجتماعی از گرایش‌های نوپدید تفسیری و از رخدادهای تأثیرگذار در تفسیرنگاری معاصر است. روشن است که این پدیدۀ جدید، به‌سان هر پدیدۀ فکری و اجتماعی دیگر، ناگهانی و در خلأ پدید نیامده است. این پژوهش در پی پاسخ این پرسش است که تفسیر اجتماعی در بستر کدام عوامل شکل گرفته است. نوآوری پژوهش حاضر، در پیش گرفتن رویکرد همزمانی، به‌عنوان یکی از شیوه‌های نوین و کارآمد پژوهشی، برای یافتن پاسخ این پرسش است. رویکرد همزمانی یک پدیدۀ تاریخی را در برهۀ خاصی از تاریخ رصد می‌کند تا از جمله، زمینه‌های شکل‌گیری آن را برنماید. برهۀ تاریخی مرتبط با این پژوهش، فاصلۀ چنددهه‌ای اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی است. درنگ در تحولات این برهه نشان می‌دهد که تفسیر اجتماعی بر بسترهایی چون ناکارآمدی تفسیرنگاری سنتی در پاسخ‌گویی به مقتضیات جدید، هجوم چندجانبه به اسلام و ارزش‌های دینی، تأثیرپذیری نواندیشان مسلمان از جنبش اصلاح دینی در اروپا، نقش‌آفرینی قرآن در نهضت اصلاح دینی معاصر در جهان اسلام و شخصیت اجتماعی مفسران معاصر شکل گرفته و پس از آن و حتی تا زمان حاضر نیز در تفاسیر دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analyzing the Contexts of the Formation of the Social Exegesis of the Qur'an with a Synchrony Approach

نویسندگان [English]

  • rohollah nazemi 1
  • majid chehri 2
1 Assistant Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, University of Quranic Sciences and Education (Zahedan Faculty of Quranic Sciences)
2 Assistant Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, University of Quranic Sciences and Education (Kermanshah Faculty of Quranic Sciences)
چکیده [English]

Social exegesis is one of the emerging trends in the Quranic Commentary and one of the influential events in contemporary hermeneutics. It is clear that this new phenomenon, like any other intellectual and social phenomenon, did not appear suddenly and in a vacuum. This research seeks to answer the question that which factors were effective in forming the Social exegesis of the Quran. The innovation of the current research is to take the Synchrony Approach as one of the new and efficient research methods to find the answer to this question. The Synchrony Approach observes a historical phenomenon in a certain period of history in order to show, among other things, the contexts of its formation. The historical period related to this research is the interval of several decades between the end of the 19th century and the beginning of the 20th century. The pondering of the developments of this period shows that social exegesis was formed due to the factors such as the inefficiency of traditional exegesis in responding to new requirements, the multifaceted attack on Islam and religious values, the influence of modern Muslim thinkers from the religious reform movement in Europe, the role of the Quran in the contemporary religious reform movement in the Islamic world, and the social personality of contemporary exegetes. This movement can be seen in the commentaries written after that era and even up to the present time.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quranic Contemporary
  • Social Exegesis
  • Historical View
  • Contemporary Approach
  • Muslim Reformers
اسدآبادی، سیدجمال‌الدین (1358ش)، نیچریه یا ناتورالیسم، قم: مؤسسۀ دار الکتاب.
بابایی، علی‌اکبر (1389ش)، مکاتب تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پاکتچی، احمد (1397ش)، روش‌شناسی تاریخ، به کوشش صالح زارعی، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ سوم.
تقدیسی، محمدمهدی (1392ش)، معناشناسی واژۀ دین در قرآن کریم، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، چاپ اول.
دال، جان ام (1381ش)، عصر روشنگری، ترجمۀ مهدی حقیقت‌خواه، تهران: ققنوس، چاپ اول.
حسینی میرصفی، سیده فاطمه (1392ش)، گرایش اجتماعی در تفاسیر معاصر قرآن کریم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ اول.
خرمشاهی، بهاءالدین، (1362ش)، تفسیر و تفاسیر جدید، تهران: سازمان انتشارات کیهان.
دورانت، ویل (1378ش)، تاریخ تمدن، ترجمۀ فریدون بدره‏ای و همکاران، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ویرایش دوم، چاپ ششم.
رضایی اصفهانی، محمدعلی (1382ش)، منطق تفسیر 2 (درسنامۀ روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن)، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اول.
طالقانی، سیدمحمود (1362ش)، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار.
عنایت، حمید (1370ش)، سیری در اندیشۀ سیاسی عرب، تهران: امیرکبیر.
---------- (1352ش)، شش گفتار دربارۀ دین و جامعه، تهران: کتاب موج.
فلاورز، سارا (1381ش)، اصلاحات، ترجمۀ رضا یاسایی، تهران: ققنوس، چاپ اول.
مراد، آ. (1362ش)، نهضت بیدارگری در جهان اسلام، ترجمه سیدمحمدمهدی جعفری، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1378ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
ناظمی، روح‌اله و کاظم قاضی‌زاده (1388ش)، «مبانی و شاخصه های تفسیر اجتماعی قرآن کریم»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال ششم، شمارۀ اول، 5-25.
ناظمی، روح‌اله (1386ش)، بررسی و تحلیل روش تفسیر اجتماعی، پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی ارشد رشتۀ علوم قرآن و حدیث، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
نفیسی، شادی (1379ش)، عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
---------- (1398ش)، تاریخ استشراق و سیر تحول مطالعات قرآنی در غرب، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
ویلانت، رتراود (1383ش)، «جریان‌شناسی تفاسیر قرآن کریم در دورۀ معاصر»، ترجمۀ مهرداد عباسی، آینۀ پژوهش، شمارۀ 85، 2-17.
هاشمی، سیدحسین (1375ش)، «بازتاب تفکر اصلاحی در تفاسیر جدید»، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 7 و 8، ص 30ـ55.
عربی
ابن‌عاشور، محمد فاضل (1998ـ1999م)، التفسیر ورجاله، تونس: دار سحنون للنشر والتوزیع.
افغانی، سید جمال‌الدین و محمد عبده (1423ق)، العروة الوثقی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قاهره: مکتبة الشروق الدولیة، چاپ اول.
اندلسی غرناطی، ابوحیان (1983م)، البحر المحیط، بیروت: دار الفکر، چاپ دوم.
ایازی، سیدمحمدعلی (1375ش)، المفسرون حیاتهم ومنهجهم، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
خالدی، صلاح عبدالفتاح (1421ق)، سید قطب، دمشق: دار القلم.
رشید رضا، محمد (بی‌تا)، تفسیر القرآن الحکیم (الشهیر بتفسیر المنار)، بیروت: دار المعرفة.
شرقاوی، عفت محمد (1972م)، اتجاهات التفسیر فی مصر فی العصر الحدیث، قاهره: مطبعة الکیلانی.
شریف، محمد ابراهیم (1982م)، اتجاهات التجدید فی تفسیر القرآن الکریم فی مصر، قاهره: دار التراث.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (بی‌تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم: دار العلم.
فخر رازی، محمد بن عمر (بی‌تا)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.
فضل‌الله، سیدمحمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک.
قطب، سید (1400ق)، فی ظلال القرآن،‌ دار الشروق، چاپ نهم.
قرطبی، محمد بن احمد (1952م)، الجامع لأحکام القرآن، به کوشش احمد عبدالعلیم‌ بردونی، قاهره، 1972م.
متولی، ثامر محمد محمود (1425ق)، منهج الشیخ محمد رشید رضا فی العقیدة، جده: دار ماجد عسیری، چاپ اول.
محتسب، عبدالمجید عبدالسلام (1393ق)، اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث، بیروت: دار الفکر.
معرفت، محمدهادی (1376ش)، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، مشهد: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
مغنیه، محمدجواد (1424ق)، التفسیر الکاشف، قم: دار الکتاب الاسلامی.