بازخوانی نحوه انعکاس اخبار بشارات النبی (ص) در کمال‌الدین و تمام‌النعمه صدوق (ره) بر اساس آیات قرآنی و منابع تاریخی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای مدرسی معارف اسلامی. دانشگاه شهید بهشتی تهران .ایران

2 عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی

3 استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه آزاد واحد تهران غرب

چکیده

اصل این‌که پیامبران پیشین درباره ظهور حضرت محمد پیشگویی­هایی داشته­اند در آیاتی از قرآن مورد اشاره قرار گرفته است. مورخان و محدثان نیز خبرهایی از نوعی آگاهی و پیشگویی از بعثت حضرت در دوره­های نزدیک به ظهور اسلام از سوی کاهنان و کشیشان ارائه داده­اند. شیخ صدوق از عالمان به اخبار امامی در کتاب کمال‌الدین و تمام النعمه خبرهایی را در این موضوع از راویان امامی و غیر امامی نقل کرده است که با برخی از رویدادهای فراتاریخی همراه است.
موضوع پیش رو میان‌رشته‌ای و با تاریخ، حدیث و رجال سرکار دارد و روش ترکیبی برای بررسی اسناد و تحلیل محتوا مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به اهمیت گزارش‌های یاد شده این پرسش پیش می‌آید که داده‌های گزارش شده از سوی صدوق تا چه اندازه با آیات قرآن و منابع تاریخی و روایی دیگر همگرا هستند؟ اسناد و محتوای این گزارش‌ها تا چه میزان اطمینان آور و نزدیک به واقع می‌نمایند؟یافته‌های پژوهش تأییدکننده این مدعاست که  در اصل و کلیت وجود بشارات النبی همخوان با آیات قرآنی و منابع تاریخی است و داستان­های فرعی و برخی از  مطالب فراتاریخی اخبار، چندان با واقعیت و روایت­های تاریخی سازگار نیست.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
ابن اثیر، على بن محمد (1409 ق)، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت: دار الفکر.
ابن حنبل، احمد بن محمد (1416 ق)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، لبنان- بیروت: مؤسسة الرسالة.
ابن سعد، محمد (1410 ق)، الطبقات‏الکبرى، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن عبد البر، یوسف بن عبد الله (1412 ق)، الاستیعاب فى معرفة الأصحاب، تحقیق: على محمد البجاوى، بیروت: دار الجیل.
ابن قولویه، جعفر بن محمد (1356 ش)، کامل الزیارات، محقق: عبدالحسین امینی، نجف: دارالمرتضویه.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1407 ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دار الفکر.
ابن ماجه، محمد بن یزید (1418 ق)، سنن، محقق: بشار عواد معروف، بیروت: دارالجیل.
ابن هشام، عبدالملک (بی­تا)، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی سقا و ابراهیم ابیاری و عبدالحفیظ شبلی، بیروت: دارالمعرفه.
بخارى، محمد بن اسماعیل (1410 ق)، صحیح البخاری، جمهوریة مصر العربیة، وزارة الاوقاف، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیة، لجنة إحیاء کتب السنة - مصر - قاهره، چاپ دوم.
برقی، احمد بن محمد (1371 ق)، المحاسن، محقق: جلال الدین محدث، قم: دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
بلاذری، أحمد بن یحیى (1417 هـ)، انساب الاشراف، بیروت: دار الفکر.
بیهقی، احمد بن حسین (1405 ق)، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، تحقیق: عبدالمعطی قلعجی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ترمذى، محمد بن عیسى (1419 ق)، الجامع الصحیح و هو سنن الترمذی، قاهره: دار الحدیث.
حسینی، سیدمحمد صادق، (1397)، بررسی تطبیقی الگوی تاریخ­نگاری قرآن کریم و منابع تاریخی منتخب (مغازی واقدی، طبقات ابن سعد، سیره ابن هشام و تاریخ طبری) در نحوه انعکاس آگاهی پیشین یهود از صفات پیامبر (ص)، تاریخ اسلام، سال نوزدهم، شماره 75، 36-7.
خویی، ابوالقاسم (1410 ق)، معجم رجال الحدیث، قم: مرکز نشر آثار شیعه،
ذهبی، محمد بن احمد (1413)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبد السلام تدمرى، بیروت، دار الکتاب العربى، چاپ دوم.
سلیمانی عبدالرحیم، (1381)، قرآن کریم و بشارت­های پیامبران، هفت آسمان، شماره 16، 62-47.
سمرقندی، نصر بن محمد، (1416 ق)، تفسیر السمرقندی المسمی بحرالعلوم، بیروت: دارالفکر.
سیوطی، عبدالرحمن، (1404 ق)، الدر المنثور، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
شاکر، محمدکاظم، (1389)، بشارت‌های عهدین در مورد پیامبر اکرم (ص)، پژوهش نامه قرآن و حدیث، شماره 7، 134-111.
شهریاری فرد، محمدعلی، (1394 ش)، بشارت‌های پیامبران گذشته به ظهور پیامبر اسلام (ص قم: بوستان کتاب.
صدوق، محمد بن علی، (1414 ق)، اعتقادات الامامیه، قم: کنگره شیخ مفید، چاپ دوم.
ــــــــــــــــــــــ، (1378 ق)، عیون اخبار الرضا (ع تهران: نشر جهان.
ــــــــــــــــــــــ، (1395 ق)، کمال­الدین و تمام النعمه، محقق: علی اکبر غفاری، تهران: اسلامیه، چاپ دوم.
ـــــــــــــــــــــ، (1400 ق)، امالی، بیروت: اعلمی، چاپ پنجم.
صفار، محمد بن حسن [منسوب](1404 ق)، بصائرالدرجات، محسن بن عباسعلی کوچه باغی، قم: مکتبه آیت الله المرعشی النجفی، چاپ دوم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مکتبه النشر الاسلامی، چاپ پنجم.
طبرانی، سلیمان بن احمد، (2008 م)، التفسیرالکبیر، اردن: دارالکتاب الثقافی.
طبری، محمد بن جریر، (1387 ق)، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث، چاپ دوم.
طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال، محقق: جواد قیومی، قم: موسسه النشر الاسلامی، چاپ سوم.
فخر رازی، محمد بن عمر، (1420 ق)، التفسیر الکبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
قمی، علی بن ابراهیم (1404 ق)، تفسیر قمی، محقق: طیب موسوی، قم: دارالکتاب، چاپ سوم.
کراجکى، محمد بن على‏(1410 ه‍)، کنز الفوائد، قم: دارالذخائر.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407 ق)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مامورزاده فریحه و محمد ابراهیم روشن ضمیر (1397 ش)، بررسی مقاله «بحیرا» در دائره المعارف اسلام، قرآن پژوهی خاورشناسان، ش 25، ص 125-146.
مجلسی، محمدباقر (1403 ق)، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
مفید، محمد بن محمد (1413 ق)، الفصول المختاره، محقق: علی میرشریفی، قم: کنگره شیخ مفید.
مقریزی، احمدبن علی (1420 ق)، إمتاع الأسماع، تحقیق: محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
نجاشی، احمدبن علی (1407 ق)، رجال النجاشی، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
واقدی، محمد بن عمر (1409 ق)، المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: مؤسسه اعلمی، چاپ سوم.
یعقوبی، احمد بن أبى یعقوب (بى­تا)، تاریخ الیعقوبى، بیروت: دار صادر.