تبیین مولفه‌های تمدن‌سازی اسلامی در آیات قرآن: مرور نظام‌مند

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه مدیریت آموزشی، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران

2 استادیار گروه علوم تربیتی، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران (نویسنده مسئول).

3 دانشیار گروه علوم تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران.

4 استادیار گروه علوم تربیتی، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی، بجنورد، ایران.

چکیده

هدف پژوهش حاضر مرور نظام‌مند پژوهش‌های انجام شده در مورد تمدن اسلامی و تمدن نوین اسلامی برای پاسخ‌گویی به این پرسش است که این پژوهش‌ها با تکیه بر آموزه‌های قرآنی، برای تمدن‌سازی اسلامی چه مولفه‌هایی ارائه می‌دهند؟ در پاسخ به این پرسش از طریق روش مرور نظام‌مند 605 پژوهش در زمینه موضوع مدنظر، در بازه زمانی 1390 تا 1400 که در نشریه‌های علمی معتبر داخلی ارائه شده‌اند، ارزیابی و در نهایت 20 مقاله به صورت هدفمند انتخاب شد؛ و با تحلیل محتوا و ترکیب نظام‌مند ادبیات مربوط این نتایج بدست آمد که مولفه‌های تمدن‌سازی اسلامی در آیات قرآن، در دو حوزه قابل دسته‌بندی هستند: 1- نظام‌سازی، شامل: شکل‌گیری دولت مقتدر و باکفایت اسلامی، شکل‌گیری جامعه فرهیخته و کارآمد اسلامی، شکل‌گیری نظام اقتصادی رشدیافته و بالنده، شکل‌گیری نظام فرهنگی مطلوب. 2- زیرنظام‌های تمدنی، شامل: عدالت‌گستری‌، علم‌گرایی و تولید آن، آزادی و آزاداندیشی، عقلانیت و خردورزی، اخلاق‌مداری، ایجاد خودباوری و اعتماد به نفس در جامعه، وحدت‌گرایی و انسجام، قانون‌مداری، امنیت‌، تولید فکر و نظریه‌پردازی، بکارگیری نخبگان علمی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی؛ نظم و انضباط، استقامت اجتماعی، ارزشمند شمردن کار و تلاش در جامعه، توسعه و رفاه عمومی، مبادله معرفتی با دیگر جوامع و ملل، نگرش توحیدی، آینده‌نگری، تساهل و مدارا.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
آدمی ابرقویی، علی. (1387). درآمدی بر دانشگاه تمدن‌ساز اسلامی، بایسته‌های نظری. تهران: دفتر برنامه‌ریزی و مطالعات فرهنگی وزارت علوم؛ تحقیقات و فناوری.
آزاد ارمکى، تقى. (1375). جامعه‌شناسی عقلانیت، قبسات، 1(1)، 54-39.
اسدیان شمس، علی و نصری، عبدالله. (1398). عوامل انگیزشی وحدت‌بخش برای رسیدن به یکپارچگی ایده‌آل در تمدن از دیدگاه علامه جعفری. فلسفه و الاهیات، 24(3)، 30-6.
اکبری، مرتضی و رضائی، فریدون. (1394). واکاوی شاخصه‌های تمدن نوین اسلامی در اندیشه مقام معظم رهبری(مدظله). مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، 3(5)، 108-85.
اردکانی، سعید، موسوی، محمد، انوری علی آباد، محمدطه و خدایاریان، مسعود رضا. (1392). تحلیلی بر عوامل مؤثر در تحقق دانشگاه تمدن‌ساز با استفاده از تکنیک دیماتل فازی. فصلنامه مدیریت در دانشگاه اسلامی. 2(1)، 86-71.
الویری، محسن و مهدی‌نژاد، سید رضا. (1392). رابطه دین و تمدن در اندیشه مالک بن نبی. تاریخ و تمدن اسلامی، 9(18)، 163-191.
بسطامی، بهزاد و حسینی، زینب‌السادات. (1398). مولفه‌های بسترساز جامعه آرمانی و تمدن‌ساز با تأکید بر نقش تربیتی نخبگان از منظر قرآن کریم. آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، 4(1)، 88-71.
بهشتی، محمد. (1397). نگاهی روان‌شناختی - اجتماعی به باورهای تمدن‌ساز امام خمینی( قدس سره). مطالعات اسلام و روان‌شناسی، 12(22)، 114-93.
بابائی، حبیب‏الله. (1397). ماهیت نظم تمدنی در اسلام. مطالعات راهبردی ناجا، 3(10)، 63-47.
بهنیافر، احمدرضا. (1388). آسیب‌شناسی فرهنگ و تمدن اسلامی در زمینه تولید علم در جهان امروز. پژوهش‌های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)، 4(13)، 201-173.
پیروزمند، علیرضا و خورشیدی، محمد. (1398). مولفه‌های ساختاری تمدن‌سازی اسلامی (با رویکرد آینده‌پژوهی). مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، 2(1)، 352-329.
پناهی، اسماء. (1396). مفهوم‌شناسی تمدن اسلامی و شاخصه‌های آن. مقاله ارائه شده به اولین همایش بین‌المللی بازخوانی تمدن اسلامی و جهان‌شهر معنوی با تأکید بر شهر مقدس مشهد. جامعه‌المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی بنت‌الهدی.
تبریزی‌زاده اصفهانی، راضیه. (1399). مولفه‌های فرامادی تمدن‌ساز از منظر قرآن کریم. قرآن، فرهنگ و تمدن. 1(2)، 127-150.
تقی‌نیا، الهام، صوفی، نصیرعلی و رستمی، فرشته. (1393). شاخصه‌های تمدن اسلامی از منظر آیات و روایات. پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، 20(102)، 22-3.
جهان‌بین، فرزاد و معینی‌پور، مسعود. (1393). فرآیند تحقق تمدن اسلامی از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای. مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 39، 46-29.
جمشیدی‌ها، غلامرضا. (1392). نظریه دولت و تمدن. مجموعه مقالات دومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، جلد اول، تهران: دبیرخانه کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، 62-57.
جان‌احمدی، فاطمه. (1391). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم: نشر معارف
جعفری، علامه محمدتقی. (1373). فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، جلد 6. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
--------------------. (۱۳۹۰). ترجمه و تفسیر نهج­البلاغه، جلد 5، تهران: مؤسسه تدوین و نشر آثار.
خزاعی، علی، خسروی، محمدرضا، رجبی دوانی، محمدحسین. (1396). مولفه‌های نیل به تمدن نوین اسلامی درآثار و اندیشه امامین انقلاب اسلامی و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. مطالعات بین‌رشته‌ای دانش راهبردی، 7(92)، 52-29.
خامنه‌ای، سیدعلی. (1391). خطبه‌های نماز جمعه تهران ( 23/7/1391). https://khamenei.ir
---------------. (1384). دیدار با مردم کرمان (12/2/1384). https://khamenei.ir
---------------.  (1385). دیدار با نخبگان جوان (25/6/1385). https://khamenei.ir
---------------. (1381). پاسخ به نامه جمعی از دانش‌آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی (16/11/1381). https://khamenei.ir
خرمشاد، محمدباقر و آدمی، علی. (1388). انقلاب اسلامی، انقلاب تمدن‌ساز؛ دانشگاه ایرانی، دانشگاه تمدن‌ساز. تحقیقات فرهنگی. 2(6)، 161-188.
خرمشاد، محمدباقر. (1392). انقلاب اسلامی، بیداری اسلامی و تمدن نوین اسلامی. راهبرد فرهنگ، 6(23)، 153-127
دورانت، وی‍ل‍ی‍ام‌ ج‍ی‍م‍ز. (1377). تاریخ تمدن، جلد 5، (ترجمه احمد آرام و دیگران). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
رضاییان، مهدی. (17/3/1401). نقش ‌رسانه ‌در اعتماد ‌به ‌نفس‌ ملی‌. https://vista.ir/article/338351
رحمدل، ناصر و کشتکار، مهران. (1400). الگوی جامعه دانش‌بنیان در جمهوری اسلامی ایران. مطالعات مدیریت راهبردی، 12(45)، 269-288.
رجبی، ‌هادی و عبدی، خداکرم. (1398). شاخص‌های امنیت اجتماعی از منظر قرآن کریم. بصیرت و تربیت اسلامی، 16(50)، 93-69.
رادمهر، محسن، رشیدی آل‌هاشم، سیدمحمدرضا،‌ هادی طحان، محسن و رنجبر، غلامعلی. (1398). واکاوی شاخص‌ها، ویژگی‌ها و بایسته‌های جوانان تمدن ساز در تراز نظام انقلابی در اندیشه مقام معظم رهبری(مدظله العالی). دوفصلنامة علمی پژوهشی پاسداری فرهنگی انقلاب اسلامی، 9(19)، 209-169.
رضازاده جودی، مهدی و رضازاده جودی، محمدکاظم. (1394). الگوی تمدنی اسلام در سیره نبوی با تکیه بر آیات قرآن کریم. پژوهشنامه معارف قرآنی، 6(20)، 166-189.
رحیمی، غلامحسین. (1393). سنت علمی در تمدن اسلامی. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، 5(14)، 94-71.
زرسازان، عاطفه و زنجانپور، آمنه. (1398). مبانی و شاخصه های توسعه از منظر قرآن کریم. مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، 15(52)، 94-78.
زمانی محجوب، حبیب. (1390). نوسازی تمدن اسلامی. تاریخ اسلام در آینه پژوهش، 8(1)، 135-117.
-----------------. (1396). مولفه‌ها و شاخص‌های تمدن اسلامی. مقاله ارائه شده به اولین همایش بین‌المللی بازخوانی تمدن اسلامی و جهان‌شهر معنوی با تاکید بر شهر مقدس مشهد. جامعه‌المصطفی العالمیه، مجتمع آموزش عالی بنت‌الهدی.
سلیمانی، زهرا و منتظرالقائم، اصغر. (1393). تمدن‌سازی انبیای ابراهیمی؛ مدیریت اقتصادی و عدالت اجتماعی (با تأکید بر حکومت حضرت یوسف علیه السلام). معرفت ادیان، 5(2)، 22-8.
سعیدی روشن، محمدباقر. (1393). شاخص‌های تمدن اسلامی بر اساس آموزه‌های قرآن کریم. آموزه‌های قرآن کریم. ۱۱(19)، 82-61.
سعیدی‌نیا، حبیب اله. (1390). علل افول علمی تمدن اسلامی. پژوهش‌نامه تاریخ اسلام، 1(2)، 118-93.
سجادی، سید ابراهیم. (1387). قرآن، حکومت و توسعه فرهنگ. پژوهش‌های قرآنی، 14 (55-54) 141-86..
شفیعی دارابی، سیدمحمد و باقریان، زهره. (1400). ویژگی‌های انسان تمدن‌ساز از منظر قرآن کریم. قرآن، فرهنگ و تمدن، 1(3)، 62-79.
صدری‌فر، نبی‌اله و مولوی، محمد. (1400). مقدمات و الزامات ایجاد تمدن نوین اسلامی. مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، 9(2)، 67-47.
طباطبایی، محمدحسین. (1374). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد3، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
عینی‌زاده، محمد و مودب، سیدرضا. (1396). نظام‌سازی در نگاه تفسیری آیت‌الله خامنه‌ای. مطالعات قرآن و حدیث، 11 (1)، 153-175.
عالی‌زاده، اسماعیل و جنگ، عباس. (1396). صورت‌بندی مفهومی استقلال دانشگاه؛ رهیافتی مبتنی بر جامعه‌شناسی معرفت. مجموعه مقالات همایش ملی استقلال دانشگاه‌ها چالش‌ها و راهبردها. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. 128-109.
عبدخدایی, مجتبی. (1393). دولت مدرن، دولت تمدنی. نقد و نظر، 19(75)، 97-122.
غفاری هشجین، زاهد و ناصرخاکی، حسن. (1395). زمینهها و بایستههای تحقق تمدن نوین اسلامی از منظر تمدن‌گرایان. علوم سیاسی (باقرالعلوم)، 19(۷۵)، 150-123.
فرزندوحی، جمال و احمدی، فاطمه. (1399). شاخصه‌ها و ویژگی‌های تمدن اسلامی در آیات و روایات. تمدن اسلامی و دین پژوهی، 2(5)، 113-98.
فرزانه، محمد باقر، خیاط، علی و صفرپور، ‌هادی. ( 1397). تبیین عوامل ایجاد تمدن نوین اسلامی از نگاه مقام معظم رهبری. پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، 24(18)، 205-177.
فرمهینی فراهانی، محسن. (1395) الزامات تحقق تمدن نوین اسلامی. مطالعات ملی، 17(67)، 102- 83.
فریدی، محمدرضا. (1394). واکاوی خصوصیات و ویژگی‌های تمدن نوین اسلامی. مجموعه مقالات اولین همایش ملی تمدن نوین اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه شاهد، 161-144.
فاطمی، جمیله. (1393). تحلیلی بر میزان اثربخشی معرفت و مهارت منطقی در توسعه نظریه‌پردازی و تولید علم. اندیشه دینی، 14(50)، 132-115.
صنم‌زاده، محمودرضا. (1392). تمدن اسلامی ایرانی در بستر الگوی بومی پیشرفت، بایسته‌های احیاء و عملیاتی سازی. مجموعه مقالات دومین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، جلد اول، تهران: دبیرخانه کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، 437-413.
فوزی، یحیی و صنم‌زاده، محمود رضا. (1391). تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی (ره). تاریخ و فرهنگ تمدن اسلامی، 3(9)، 40-7.
فرجی ارمکی، اکبر. (1386). رسالت و نقش دانشگاه اسلامی در تمدن سازی و تولید علم دینی. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، 11(4)، 80-64.
کشاورز ترک، عین‌الله و تسنیمی، مجتبی (1397). مولفه‌ها و پیشرآن‌های آینده‌نگاری تحقق تمدن نوین اسلامی از منظر امام خمینی (ره). مجموعه مقالات سومین همایش ملی تمدن نوین اسلامی. جلد اول، تهران: دانشگاه شاهد.
کریمی، محمد(20/11/1400). خودباوری فرهنگی در سیره و اندیشه امام خمینی (ره)؛ راهبردها و راهکارها. http://www.imam-khomeini.ir/fa/n144326/
کزازی، ابوالفضل. (1396). نقش انجمن‌های علمی در استقلال دانشگاه‌ها. مجموعه مقالات همایش ملی استقلال دانشگاه‌ها چالش‌ها و راهبردها. تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. 271-243.
کریمی، محمود و دیمه‌کارگراب، محسن. (25/10/1400). اصول تمدن‌سازی نوین اسلامی. https://farhangeeslami.com
گلابی، مجتبی؛ عسگری، پرویز و شکوه‌فر، علیرضا. (1383). بررسی اهمیت و ضرورت آزاداندیشی از دیدگاه قرآن و روایات. مجموعه مقالات همایش نهضت تولید علم ، جنبش نرم افزاری و آزاداندیشی منطقه شش دانشگاه آزاد اسلامی. استهبان: سخن گستر.
لاجوردی، سیدشهاب و معینی‌پور، مسعود. (1399). جایگاه عقلانیت در شکل‌گیری مراحل رسیدن به تمدن نوین اسلامی از دیدگاه امام خمینی و آیت‌الله خامنه‌ای. سیاست متعالیه، 8 (24)، 70-53.
لوکاس، هنری.(1384). تاریخ تمدن از کهن‌ترین روزگار تا سده ما، جلد 1، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، چاپ ششم. تهران: سخن.
مهرآور گیگلو، شهرام. (1400). شناسایی مؤلفه‌های دانشگاه تمدن‌ساز ایرانی- اسلامی: یک مطالعه فرا ترکیب. مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. 25(86)، 153-132.
محسنی، طاهره. ( 1398). الزامات قرآنی تحقق تمدن نوین اسلامی دراندیشه مقام معظم رهبری. مطالعات میان رشته‌ای تفسیر و کلام کوثر، 2(3)، 100-79.
منتظرالقائم، اصغر و سلیمانی، زهرا. (1394). نقش پیامبران ابراهیمی در تمدن‌سازی. قم: دفتر نشر معارف
مروتی، سهراب؛ فتاحی، امیر و فریدونی ولاشجردی، اکرم. (1392). شاخص‌های چشم‌انداز دانشگاه اسلامی از منظر قرآن و حدیث. پژوهش‌نامه معارف قرآنی، 4(۱۳)، 82-57.
میرمحمدی، سید ضیاءالدین و بارانی، محمدرضا. (1391). درآمدی بر چیستی تمدن اسلامی از دیدگاه مستشرقان. تاریخ اسلام، 13(50)، 46-6.
ملبوس‌باف، رامین و عزیزی، فریدون. (1389). مرور نظام‌مند چیست و چگونه نگاشته می‌شود؟. مجله پژوهشی دانشکده پزشکی، 34 (3)، 207-203.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران. (1380). تفسیر نمونه. جلد 4، چاپ 32، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
-------------------------. (1377). اخلاق در قرآن. جلد1، چاپ اول، قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب.
محمدپور، محسن. (1394). نقش تولید علم در شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی با محوریت مکتب اهل بیت (ع). مجموعه مقالات نخستین همایش اهل البیت علیهم السلام و تولید علم، 506-443.
محمدی ری­شهری، محمد. (1386). میزان الحکم. ج8، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
محمدی، امیر. (20/10/1400). توسعه فرهنگی در آموزه‌های قرآنی، https://rasekhoon.net/article/show/107727/
مظفری، آیت. (1385). شاخص‌های تمدن اسلامی در نگاه پیامبر اعظم (ص). مربیان، 6(21)، 111-95.
محرمی، غلامحسن. (1382). نقش انبیا در پیشرفت تمدن بشرى. صباح، شماره9، 95-87.
نجفی، موسی و یوسفی، بتول. (1397). نسبت نظام مردم‌سالاری دینی با تمدن غرب (تمدن موجود) و تمدن مهدوی (تمدن موعود). جستارهای سیاسی معاصر، 9(1)، 19-1.
ولایتی، علی اکبر. (1388). پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، جلد1، چاپ سوم. تهران: وزارت امور خارجه.
وحیدی‌منش، حمزه‌علی.(1386). عناصر تمدن‌ساز دین اسلام. معرفت، شماره 123، 34 -15.
یاقوتی، ابراهیم. (1398). مولفه‌ها و راهکارهای تمدن نوین اسلامی در اندیشه های امام خمینی و مقام معظم رهبری. شاهد اندیشه، 1(1)، 138-107.
یاریان، مجید. (1387). دین و تمدن. پژوهشنامه تاریخی انقلاب اسلامی. 7(14)، 120-101.