«مهریه» در فرهنگ جاهلی و شیوه مواجهه قرآن با آن با تأکید بر زمینه‌های معرفتی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری مدرسی معارف، گرایش قرآن و متون اسلامی دانشگاه قرآن و حدیث. پردیس تهران. تهران. ایران.

2 دانشیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه (س) قم

چکیده

مهریه، یکی از مسائل مطرح ازدواج در طول تاریخ است. با توجه به وجوه اشتراک و افتراق «مهریه» در جاهلیت و بعد از نزول قرآن، بررسی این امر جهت تبیین تفاوت نگاه مکتب اسلام و فرهنگ جاهلیت، ضروری می‌نماید. از این روی، هدف اصلی نوشتار حاضر قرار گرفته که با گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه‌ای و مراجعه به منابع اصیل و تطبیق و تحلیل آثار موجود بر آمده و در نهایت بدین نتیجه رسیده است؛ زن در دوران جاهلیت، کمترین حقوق را دارا بود؛ یکی از حقوق مالی که می‏توان برای زن در نظر گرفت مهریه بود که قبل از ازدواج به جهت ولایت مطلق و ناروای پدر نسبت به دختر، موضوعیت پیدا نمی‌کرد و اگر مهریه ای هم متصور بود، در قبال بهره کشی اقتصادی مرد از زن بود که البته آن هم به بهانه هایی توسط شوهر از تملک زن بیرون آورده می‏شد و در نهایت بعد از فوت شوهر، خود زن و اموال او مثل سهم الارث در اختیار ورثه شوهر قرار می‏گرفت. در کل زن در جاهلیت، در تعیین مهریه «معقود علیها» بود؛ در ازدواج، طرفین عقد، ولىّ زن و زوج بودند و متعلق عقد، خود زن بود، لکن دین اسلام با ارج نهادن به زن، خود او را طرف عقد قرار داده و رسوم جاهلیت در این زمینه را منسوخ کرده و بضع زن را حق الله شمرده و مهریه را عطیه نامید و آن را با توجه به تدابیر ماهرانه که در متن خلقت برای تعدیل روابط زن و مرد به کار رفته‌بود، برگردانده‌است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم؛ ترجمه محمد مهدی فولادوند.
آلوسی، محمود بن عبدالله، (1415)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع الثمانی، بیروت: دار الکتاب العلمیه.
--------------------، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن بابویه، محمد بن علی، (1413)، من لا یحضره الفقیه‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
--------------------، متن و ترجمه معانی الأخبار، (1377)، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ابن حیون، نعمان بن محمد، (1385)، دعائم الاسلام، قم: موسسه آل بیت علیهم السلام.
ابن عربی، (1422)، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن فارس، أحمد بن فارس، (1404)،‏ معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی‏.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏، (1414 لسان العرب، محقق: میر دامادى، جمال الدین‏. بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع- دار صادر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (1365)، روض الجنان و روح الجنان فی التفسیر القرآن، بی‌‌‌‌‌‌‌جا: انتشارات آستان قدس رضوی، پژوهش‌های اسلامی.
ازدی، عبدالله بن محمد، (1387)، کتاب الماء، تهران: دانشگاه علوم پزشکی ایران، موسسه مطالعات تاریخ پزشکی.
باغستانی، اسماعیل، (1359)، دانشنامه جهان اسلام، تهران: انتشارات ماهریس.
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار عالمان و روحانیون تبریز، 5/5/1372.
برگرفته از آثار آیت الله جوادی آملی، (1393)، خانواده متعال و حقوق آن، تدوین و تحقیق: ابراهیم جوانمرد دفرخانی، قم: اسرا.
جرجانی، ابوالفتح بن مخدوم، (1362)، تفسیر شاهى او آیات الأحکام (جرجانى)، تهران: نوید.
جواد، علی، (1422)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دار العلم للملایین و مکتبة النهضة.
جوادی آملی، عبدالله، (1386)، زن در آیینه جلال و جمال، قم: اسراء.
----------------، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، تسنیم، قم: اسراء.
حتی، فیلیپ، (1366)، تاریخ عرب، تهران: آگه.
حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل بیت علیهم السلام.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر.
خرمشاهی، بهاءالدین، (1390)، دایرة المعارف تشیع، تهران: حکمت.
خطیب، عبدالکریم، (1424)، التفسیر القرآنی للقرآن، بیروت: دار الفکر العربی.
خین کارسن، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، شرح سفر پیدایش، بی‌‌‌‌‌‌‌جا: رقعی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (1412)، مفردات ألفاظ القرآن‏، محقق: داوودى، صفوان عدنان‏، بیروت: دار القلم- الدار الشامیة.
روزنتال، فرانتس، (1365)، تاریخ نگاری در اسلام، بی‌‌‌‌‌‌‌تا: آستان قدس رضوی.
زمخشری، محمود بن عمر، (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل، بیروت:‏ دار الکتاب العربی.‏
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، (1414)، المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتب.
صاحبی، محمد جواد، (1384)، مناسبات دین و فرهنگ در جامعه ایران، تهران: طبع و نشر.
طباطبایی، محمد حسین، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرسی، فضل بن حسن، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بی‌‌‌‌‌‌‌جا: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر، (1412)، جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفة.
طریحی، فخر الدین بن محمد، (1375)، مجمع البحرین‏، تهران: مرتضوى‏.
طوسی، محمد بن حسن، (بی تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
علیانسب، سیدضیاءالدین، (1396)، بازشناسی رویدادهای مهم تاریخ اسلام، تبریز: مائده.
فخر رازی، محمد بن عمر، (1411)، تفسیر الکبیر، بیروت، دار الکتب العلمیة.
فراهیدى، خلیل بن أحمد، (1409)، کتاب العین‏، قم: نشر هجرت‏.
فروخ، عمر، (بی‌‌‌‌‌‌‌تا)، تاریخ الادب العربی. بیروت: دار العلم للملایین.
فضل الله، سید محمد حسین، (1419)، تفسیر من وحی القرآن، دار الملک.
فوزی، ابراهیم، (1983)، احکام الاسرة فی الجاهلیه و الاسلام، بیروت: دار الکلمه.
فیض کاشانی، محمد محسن، (1406)، الوافی‏، اصفهان: کتابخانه امام أمیر المؤمنین على علیه السلام‏.
قرآئی مقدم، امان الله، (1399)، انسان شناسی فرهنگی، تهران: ابجد.
قرشی بنایی، علی اکبر، (1412)، قاموس قرآن‏، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
قرطبی، محمد بن احمد، (1363)، الجامع لاحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
قطب، محمد، (1346)، جاهلیة القرن العشرین، تهران: امیر کبیر.
کلینی، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمد باقر، (1403)، بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مرادی، محمد، (1387)، زن در قرآن، قم: مرکز نشر هاجر.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، (1363ش)، تفسیر نمونه، قم: دارالکتاب الاسلامیه.
مصطفوى، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏.
مطهری، مرتضی، (1389)، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات صدرا.
نجفی، محمد حسن، (1404ق)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، قم: جامعه مدرسین قم.
یوسفی غروی، محمد هادی، (1384)، المراة فی الجاهلیة و الاسلام، بیروت: مرکز الطباعه و النشر.
مقالات:
امامی نمینی، محمود. (زمستان 1386ش)، «ماهیت مهر و نقد مهریه‌‌‌‌‌‌‌های سنگین»، مقالات و بررسی‌ها، شماره87، صفحات44-31.
پروین، جلیل؛ نوری خسروشاهی، پریا و دیگران؛ (بهار و تابستان 1400ش)، «مطالعه تطبیقی طلاق در فرهنگ جاهلیت و قرآن با تکیه بر بسترهای معرفتی»، پژوهشنامه قرآن و حدیث، سال 1400ش، شماره28، صفحات73-45.
پهلوان، چنگیز. «نقش فرهنگ در تحولات ملی، منطقه‌ای و جهانی1». ماهنامه کلک، شماره 64-61 (تیرماه سال 1374): F.H.TENBRUK,DER FALLDER MODRENE. OPLADEN,1989. P7.
فعالی، محمدتقی. (22 فروردین 1383ش)، «رویکردهای معرفت‌‌‌‌‌‌‌شناسی دینی»، مجله پگاه حوزه، شماره 126، صفحات28-18.
فهیمی، عزیزالله، (بهار و تابستان 1391)، «بررسی ماهیت فقهی و حقوقی مهریه»، نشریه معرفت حقوقی، سال اول، شماره سوم، صفحات 89-69.