بینامتنیت قرآنی در اشعار شیخ حسین بن الحاج محمد آل‌نجف

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه زابل

2 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید چمران اهواز

3 کارشناس ارشد زبان و ادبیات عربی دانشگاه اراک

4 استاد مدعو گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

بینامتنیت رویکردی نوین در عرصة نقد ادبی است که در قرن بیستم ژولیا کریستوا ناقد بلغاری - فرانسوی این نظریه را مطرح کرد. بینامتنیت دارای انواع مختلفی از جمله؛ دینی، تاریخی، اسطوره‌ای، قرآنی و... است و در زبان عربی به نام "التناص" شناخته شده و در آثار نویسندگان و شاعران بسیاری به اشکال مختلف نمود یافته است. از جمله شاعران مشهور عراقی قرن سیزدهم هجری، شیخ حسین ابن الحاج محمد آل‌نجف شاعر شیعه و مدیحه‌گوی اهل‌بیت نبوّت (علیهم‌السلام) است که با هنرمندی تمام از آیات قرآنی برای رساندن مفهوم و غرض خویش به خواننده بهره برده است. در این پژوهش سعی شده تا با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی چگونگی بازتاب جلوه‌های بینامتنیت قرآنی در شعر این شاعر شیعه و چگونگی تأثیرپذیریِ او از آیات زیبای قرآنی بپردازیم. نتایج نشان داده که شاعر به انواع رابطة بینامتنی کامل متنی، کامل تعدیلی، الهامی و مفهومی، تلمیحی با فراخوانی شخصیت‌های قرآنی، جزئی و واژگانی نظر داشته است و بینامتنیت جزئی و واژگانی بسامد بیشتری داشته و شاعر به واسطة این انواع بینامتنیت قرآنی به مواردی چون؛ ذکر فضایل پیامبران الهی، نام بردن از بت‌های عصر جاهلیت، عدم امانت‌داری انسان به خدا، تهدید کردن حاکمان ظالم، مفهوم مودّت و دوستی اهل‌بیت و نیز غافلان راه حقیقت اشاره کرده است که زیباییِ لفظی و معنوی اشعارش را دو چندان کرده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
آل‌‌نجف، الشیخ حسین ابن الحاج محمد (1435)، دیوان الشیخ حسین ابن الحاج محمد آل‌نجف، تحقیق وشرح؛ قیس العطّار ورضاعرب، بغداد: دارالفرات.
احمدی، بابک (1378)، ساختار و تأویل متن، چاپ چهارم، تهران: مرکز.
بنیس، محمد (1979)، ظاهرة الشعر العربی المعاصر فی المغرب، بیروت: دار العودة.
جمعه، حسین (2003)، المسبار فی النقد الأدبی، دمشق: اتحاد الکتاب العرب.
حسینی‌‌بحرانی، سید هاشم بن سلیمان (1415)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة البعثة، مرکز الطباعة و النشر.
حلبی، أحمد طعمة (2007)، «اشکال التناص الشعری شعر البیاتی أنموذجا»، مجلة الموقف الأدبی، العدد 430، صص 60-83.
خزعلی، انسیه (2009)، «التناص الدینی فی الأدب اللبنانی المعاصر»، مجلة علوم الإنسانیة الدولیة، العدد16، صص61-89.
راستگو، محمد (1385)، تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت.
شاهرخی‌‌شهرکی، فرنگیس و همکاران (1396)؛ «خوانش رابطة بینامتنی شعر رضوی معاصر و قرآن کریم»، فرهنگ رضوی، سال پنجم، شماره 18، صص117-143.
عزام، محمد (2005)، شعریهْ الخطاب السردی. دمشـق: منشـورات اتحاد الکتاب العرب.
عطا، احمد محمد (2007)، التناص القرآنی فی شعر جمال الدین بن نباته المصری. المؤتمر الدولی الرابع لکلیهْ الألسن بجامعهْ المنیا.
قرائتی، محسن(1383)، تفسیر نور، چاپ یازدهم، تهران: مرکز فرهنگى درس‌‌هایى از قرآن.
قرشی‌‌بنایی؛ علی‌اکبر(1374)، تفسیر أحسن الحدیث، تهران: بعثت.
مختاری، قاسم و همکاران (1392)؛ «بینامتنیت قرآنی و روایی در شعر دعبل خزاعی»، پژوهش‌های ادبی- قرآنی، دوره 1، ش 1، صص1-15.
مفتاح، محمد (1992)، تحلیل الخطاب الشعری (استراتیجیة التناص)، الدار البیضاء: المرکز الثقافی العربی.
موسی، خلیل (2000)، قرائات فی الشعر العربی الحدیث والمعاصر. دمشق: اتحاد کتاب العرب.