گونه‌‌شناسی اختلافات مصاحف صحابه و امصار و تأثیر آنها در پیدایش قرائات

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی، تهران، ایران

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه ایلام، ایلام، ایران

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران

چکیده

مصاحف صحابه در مواردی ازجمله ترتیب سوره‌ها در مصحف، تعداد سوره‌ها، نام سوره‌ها، به‌کاربردن لهجه‌های متنوع، جای‌گذاری کلمات مترادف به‌جای واژگان اصیل قرآنی وافزودن اضافات تفسیری توسط برخی از صحابه، با یکدیگر اختلاف داشتند. این اختلافات تاحدی طبیعی بود؛ زیرا صحابه، مصاحف خود را به‌منظور استفاده شخصی تدارک دیده بودند؛ بااین‌حال، پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) و اقتدای عموم مسلمانان به صحابه در قرائت قرآن، اختلافات صحابه دراین‌باره به‌سطح جامعه کشانده شد و درزمان خلافت عثمان به‌اوج خود رسید. عثمان برای جلوگیری از اختلافات، مصاحفی را به‌عنوان مصاحف معیار تدوین کرد و به شهرهای مهم اسلامی فرستاد که به مصاحف امصار مشهور شدند؛ بااین‌وجود، بنابه‌دلایلی ازجمله وجود اختلاف در مصاحف امصار وابتدایی بودن خط عربی، اختلافات قرائی متوقف نشد وحتی افزون‌تر گشت. روایات منقول از عثمان دررابطه با وجود لحن در مصاحف و روایات منقول از عایشه دررابطه با شکایت به طرز نوشتن برخی لغات در مصاحف از آغاز نشان از وجود اختلاف در مصاحف امصار بود. اختلافات مصاحف امصار عبارتنداز: اضافه وکم شدن همزه، اضافه وکم شدن «الف»، اضافه وکم شدن «واو»، اضافه وکم شدن «ل»، اضافه وکم شدن «ف»، اضافه وکم شدن «ه»، تفاوت در نقطه‌گذاری و اعراب، تغییر حرف به هم‌جنس خود و تغییر برخی واژگان. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی نشان داده است که تنها موارد معدودی از اختلاف لهجات از زمان صحابه در مصاحف باقی مانده و اغلب اختلاف‌های مصاحف صحابه با توحید المصاحف برطرف شده است. درمقابل، اختلافات مصاحف امصار مهم‌ترین واصلی‌ترین عامل ایجاد اختلافات قرائی شده و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌اثیر، علی بن محمد، (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن‌جزری، محمد بن محمد، (1429ق)، غایة النهایة فی طبقات القراء، طنطا: دارالصحابة للتراث.
ابن‌جزری، محمد بن محمد، (بی‌تا)، النشر فی القراءات العشر، بی‌جا: دارالفکر، بی‌تا.
ابن‌اعثم کوفی، احمد بن علی، (1372ش)، الفتوح، ترجمه محمد بن احمد مستوفی هروی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
ابن‌جزی کلبی، محمد بن احمد، (1416ق)، التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: دارالارقم بن ابی‌الارقم.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1379ق)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، (1421ق)، فضائل القرآن، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
ابن‌خالویه، حسین بن احمد، (1401ق)، الحجة فی القراءات السبع، بیروت: دارالشروق.
ابن‌سعد، محمد بن سعد، (1374ش)، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: فرهنگ و اندیشه.
ابن‌طاووس، علی بن موسی، (بی‌تا)، سعد السعود للنفوس منضود، قم: دارالذخائر، بی‌تا.
ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، (1398ق)، الفهرست، بیروت، دارالمعرفة.
ابوعبید، قاسم بن سلام، (1411ق)، فضائل القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
احمدی، مژگام و همکاران، (1401ش)، «بازکاوی توحید مصاحف در زمان عثمان با رویکرد پاسخ به شبهات عدم تحریف در قرآن»، مجله پژوهش مطالعات علوم اسلامی، شماره 36.
الحمد، غانم قدوری، (1425ق)، رسم المصحف دراسة لغویة تاریخیة، عمان: دار عمار.
ایازی، سید محمدعلی، (1380ش)، مصحف امام علی (ع)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بخاری، محمد بن اسماعیل، (1424ق)، صحیح البخاری، بیروت: دارالفکر.
حجتی، سید محمدباقر، (1385ش)، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
خویی، سید ابوالقاسم، (1385ق)، البیان فی تفسیر القرآن، نجف: مطبعة الآداب.
دانی، عثمان بن سعید، (1416ق)، التیسیر فی القراءات السبع، بیروت: دارالکتب العلمیة.
دانی، عثمان بن سعید، (بی‌تا)، المقنع فی رسم مصاحف الامصار، قاهره: مکتبة الکلیات الازهریة، بی­تا.
رافعی، محمدصادق، (1336ش)، اعجاز قرآن و بلاغت محمد، ترجمه عبدالحسین ابن‌الدین، تهران: بنیاد قرآن.
رامیار، محمود، (1380ش)، تاریخ قرآن، تهران: امیرکبیر.
ربیع نتاج، سید علی‌اکبر؛ اکبری، زهرا، (1392ش)، «ارزیابی آرای خاورشناسان پیرامون مصاحف عثمانی»، مجله کتاب قیم، شماره 8.
رجبی قدسی، محسن؛ طباطبایی، سید کاظم؛ ایروانی نجفی، مرتضی، (1394ش)، «میزان اختلاف مصاحف امصار و علل آن»، مجله آموزه‌های قرآنی، شماره 22.
زرقانی، محمدعبدالعظیم، (1412ق)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
زمخشری، محمود بن عمر، (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتاب العربی.
زنجانی، ابوعبدالله، (1404ق)، تاریخ القرآن، تهران: منظمة الإعلام الإسلامی.
ژیان، فاطمه؛ رفعت، محسن، (1399ش)، «بازخوانی انتقادی شبهات و تردیدها درباره توحید مصاحف»، مجله پژوهش‌نامه معارف قرآنی، شماره 41.
سجستانی، عبدالله بن سلیمان، (1415ق)، کتاب المصاحف، قطر: وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ادارة الشؤون الاسلامیه.
سخاوی، علی بن محمد، (1427ق)، الوسیلة الی کشف العقیلة، طنطا: دارالصحابة للتراث.
سلیمانی، داود، (1379ش)، «بررسی علل توحید مصاحف در عصر عثمان»، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره 59.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، (1419ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دارالکتاب العربی.
شاهین، عبدالصبور، (2005م)، تاریخ القرآن، قاهره: نهضة مصر.
شرف‌الدین، عبدالحسین، (1402ق)، المراجعات، بیروت: جمعیة الإسلامیة.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، (1386ش)، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار، تهران: دانشگاه تهران.
صالح، صبحی، (1393ش)، مباحثی در علوم قرآن، ترجمه محمدعلی لسانی فشارکی، تهران: نشر احسان.
صفاقسی، علی النوری، (1425ق)، غیث النفع فی القراءات السبع‏، بیروت: دارالکتب العلمیة.
طبری، محمد بن جریر، (1412ق)، جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیة.
طبرسی، فضل بن حسن، (1415ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
عاملی، جعفر مرتضی، (1992م)، حقائق هامة حول القرآن الکریم، بیروت: دارالصفوة.
عسکری، سید مرتضی، (1416ق)، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران: مجمع العلمی الاسلامی.
فقهی‌زاده، عبدالهادی، (1400ش)، جستارهایی در تاریخ قرآن، تهران: مرکز طبع و نشر قرآن کریم.
فیض کاشانی، ملا محسن، (بی‌تا)، الصافی فی تفسیر القرآن، تهران: المکتبة الإسلامیة.
قاسمی حامد، مرتضی، (1388ش)، «نقد و بررسی جریان توحید المصاحف در زمان خلافت عثمان»، مجله فروغ وحدت، شماره 16.
قاضی، عبدالفتاح، (1428ق)، البدور الزاهرة، دمشق: دار البیروتی.
کلینی، محمد بن یعقوب، (1401ق)، الکافی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، بیروت: دارالصعب؛ دارالتعارف، چاپ چهارم.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
مستفید، حمیدرضا، (1381-1382ش)، «تأثیر خط در پیدایش قرائات»، مجله تحقیقات اسلامی، شماره1و2.
معرفت، محمدهادی، (1416ق)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
معرفت، محمدهادی، (1385ش)، تاریخ قرآن، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
مفید، محمد بن محمد، (1413ق)، مصنفات الشیخ المفید، ج4، اوائل المقالات، قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری لالفیة الوفاة الشیخ المفید.
مفید، محمد بن محمد، (1413ق)، مصنفات الشیخ المفید، ج7، المسائل السرویة، قم: المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری لالفیة الوفاة الشیخ المفید.