معرفی دوره‌هایِ زمانیِ پس از نزولِ وحی و جایگاه آن در تحریفِ لفظیِ قرآن

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

علوم قرآن و حدیث / دانشگاه قرآن و حدیث / قم / ایران

چکیده

یکی از موضوعاتی که مباحث «عدم تحریفِ قرآن» را مه­آلود و شاید غیردقیق نشان می‌دهد، پرداختن به موضوع تحریف یا عدم تحریفِ قرآن، بدون مشخص نمودن محدوده‌ی زمانیِ بحثِ «تحریف قرآن» است. از سوی دیگر دسترسی ما به قرآن، دوره­های زمانی مختلفی را طی کرده است که ماهیت و نوعِ بررسی آن‌ها، می­تواند در موضوع تحریف، دارای نتایج متفاوتی باشد. این تفاوت به گونه­ای است که پاسخ‌گویی به عدمِ تحریف قرآن، دلایل و اسنادِ متفاوتی را نیز از دو سویِ منازعه، طلب می­کند؛ به این معنی که اگر موضوع تحریف قرآن را یک کل در نظر بگیریم، برخی از دلایلِ قائلانِ به عدم تحریفِ قرآن، جزئی است و نمی­تواند مرتفع کننده‌ی آن ادعای کلی باشد. بنابراین، تقسیم­بندی و معرفی دوره­های زمانی برای دسترسی به قرآن کریم از صدر اسلام تا کنون، بسیار ضروری است. یعنی لازم است تا بررسی و پژوهش شود، چه دوره­های زمانی، برای بررسی دقیق مصادیق «انحرافِ لفظیِ حذفیِ قرآن» قابل طرح هستند؟ و این دوره‌های زمانی چه مختصات و ویژگی‌هایی در خود دارند؟ در پژوهش پیش‌رو، پنج دوره زمانی، طرح و معرفی می‌گردد تا نسبت و جایگاه آن‌ها با مسئله تحریف لفظیِ حذفیِ قرآن، روشن گردد.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن مجید

    1. ابن الندیم، محمد بن اسحاق (1398ق)، الفهرست، بیروت: دار المعرفه.
    2. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم (بی‌تا)، الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح، تحقیق: علی سید صبح المدنی، مصر: مطبعة المدنی.
    3. ابن‌جزری، محمد بن محمد (بی‌تا)، النَشر فی القراءات العَشر، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    4. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی (1422ق)، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی.
    5. ابن‌حزم، علی بن احمد (1405ق)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر، بیروت: دار الجیل.
    6. ابن‌قیّم جوزیّه، محمد بن ابی‌بکر (1407ق)، هدایه الحیاری فی اجوبه الیهود و النصاری، بیروت: دارالکتب العلمیة..
    7. ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419ق)، تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    8. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
    9. احمدبن حنبل (1416ق)، مسند احمد، بیروت: الرسالة.
    10. استادی، رضا (1396ش)، آشنایی با تفاسیر به ضمیمۀ مسئله عدم تحریف قرآن، قم: ارزشمند.
    11. استادی، کاظم (1392ش)، «ارتباط اختلافِ قراءات با تحریفِ قرآن»، پژوهش‌های قرآنی، س20، ش1، 146ـ171.
    12. استادی، کاظم (1394ش)، تاریخچه تغییر خط، قم: نشر مؤلف.
    13. استادی، کاظم (1394ش)، درآمدی بر فلسفه خط، قم: نشر مؤلف.
    14. استادی، کاظم (1396ش)، کتابشناسی عدم تحریف قرآن، قم: مشعر .
    15. امام­الحرمین، عبدالملک بن عبداللّه (1409ق)، شفاء الغلیل فی بیان ما وقع فی التوراه و الانجیل من التبدیل، قاهره: چاپ حجازی سقا.
    16. امین، احمد (1936م)، ضحی الاسلام، قاهره: بی‌نا.
    17. انصاری، مرتضی (1416ق)، فرائد الاصول، قم: جامعه مدرسین.
    18. آخوند خراسانی، محمد کاظم (1364ق)، کفایة الاصول، تهران: اسلامیه.
    19. الآلوسی، عادل محی‌الدین (1422ق)، التراث العربی و المستشرقون، قاهره: دارالفکر العربی.
    20. آندلسی، ابوحیان (1422ق)، البحر المحیط، بیروت: دارالکتب العلمیة.
    21. بحرانی، سیدهاشم (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بعثت.
    22. بخاری، محمدبن اسماعیل (1401ق)­، صحیح بخاری، بیروت: دارالفکر.
    23. بلاذری، احمد بن یحیی (1337ش)، فتوح البلدان، مترجم: محمد توکل، تهران: نقره. نیز: همان، (1403ق)، بکوشش رضوان محمد رضوان، بیروت: بی‌نا.
    24. بلاذری، احمد بن یحیی (1417ق)، انساب الاشراف، بیروت: دارالفکر.
    25. بلاغی، محمدجواد (بی‌تا)، آلاء الرّحمن ‎فی ‎تفسیرالقرآن، قم: مکتبه ‎الوجدانی .
    26. بیانی، مهدی و مهدی بهرانی (1338ش)، راهنمای گنجینۀ قرآن، تهران: بی‌نا.
    27. بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418ق)، انوار التنزیل أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء.
    28. تاری، جلیل (1380ش)، «تأملی در تاریخ وفات پیامبر(ص)»، تاریخ اسلام، بهار ش5، ص 3ـ26.
    29. تهرانی، آقا بزرگ (1975م)، الذریعةالی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء.
    30. جهشیاری، محمد (1357ق)، الوزراء و الکتاب، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره: بی‌نا.
    31. حجتی، سید محمد باقر (1386ش)، پژوهشی در تاریخ قرآن، تهران: دفتر نشر فرهنگ.
    32. حسن، عبدالحمید (1390ق)، یادوراۀ حفنی ناصیف، قاهره: مجمع اللغة العربیة.
    33. خویی، ابوالقاسم (1401ق)، البیان فى تفسیر القرآن، بیروت: دارالزهراء.
    34. خویی، ابوالقاسم (1361ش)، شناخت و اعجاز قرآن، ترجمۀ نجمی و هریسی، تهران: اسوه.
    35. رامیار، محمود (1380ش)، تاریخ قرآن، تهران، امیر کبیر.
    36. رامین­نژاد، رامین (1388ش)، اسناد و دست نوشته­های قرآنی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
    37. ریپین، اندرو (1379ش)، «نگاهى به روش‏شناسى جان ونزبرو»، ترجمة مرتضى کریمى‏نیا، پژوهش‏هاى قرآنى، پاییز و زمستان، د6، ش23، صفحات 190ـ217.
    38. زرکشی، محمدبن عبدالله (1408ق)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالفکر.
    39. زمخشری، محمودبن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
    40. زنجانی، ابوعبدالله (1404ق)، تاریخ القرآن، تهران: منطمه الاعلام الاسلامی.
    41. زینحار، احمد محمد (1373ق)، السبیل الی ضبط کلماتِ التنزیل، قاهره: مطبعۀ الازهر.
    42. سمرقندی، نصر بن محمد (1416ق)، بحرالعلوم (تفسیر السمرقندی)، بیروت: دارالفکر.
    43. سیوطی، جلال الدین (1306ق)، الاتقان فی علوم القرآن، قاهره: بی‌نا. نیز: همان، (1408ق)، بیروت: عصریه.
    44. شاهین، عبدالصبور (2005م)، تاریخ القرآن، قاهره: نهضة مصر.
    45. صاحب بن عباد، اسماعیل (بی‌تا)، المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتب.
    46. صدوق، محمد بن علی (1390ق)، عیون اخبار الرضا، نجف: المطبعة الحیدریة.
    47. الطباطبائى، محمّدحسین (1403ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، بیروت: الاعلمى للمطبوعات.
    48. طبرسی، فضل بن حسن (1415ق)، مجمع البیان، بیروت:مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    49. طبری، محمدبن جریر (1375ش)، تاریخ الطبری، تهران: اساطیر.
    50. طبری، محمدبن جریر (1400ق)، تفسیر طبری (جامع البیان عن تأویل القرآن)، بیروت: چاپ افست.
    51. طوسی، محمدبن حسن (1411ق)، مصباح المتهجد، بیروت: مؤسسه فقه الشیعه.
    52. عاملی، جعفرمرتضی (1413ق)، حقایق هامة حول القرآن الکریم، بیروت: دار الصفوة.
    53. عسکری، حسن (1409ق)، التفسیر المنسوب الی الامام ابی‌محمد الحسن بن علی العسکری، تحقیق محمدباقر ابطحی، قم: موسسه امام مهدی(ع).
    54. عسکری، مرتضی (1416ق)، القرآن الکریم و روایات المدرستین، قم: اصول الدین.
    55. فخر رازی، محمد بن عمر (1420ق)، تفسیر رازی، بیروت: دار الاحیاء.
    56. فضلی، عبدالهادی (1388ش)، مقدمه­اى بر تاریخ قراءات، ترجمه محمد باقر حجتی، تهران: اسوه.
    57. فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (1415ق)، القاموس المحیط، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    58. فیض کاشانی، محمد بن محسن (1402ق)، تفسیر صافی، بیروت: الاعلمی للمطبوعات.
    59. کریمی­نیا، مرتضی (1391ش)، سیر چاپ متن و ترجمه‌ی قرآن در اروپا (بخش نخست)، ترجمان وحی، ش32، پاییز و زمستان.
    60. کلینی، محمّدبن یعقوب (1365ش)، اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    61. گراهام، ویلیام (1379ش)، «ملاحظاتى بر کتاب مطالعات قرآنى»، ترجمۀ مرتضى کریمى‏نیا، آینه‌ی پژوهش، ش 5، آذر و دى.
    62. ماوردی علی بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    63. مجلسی، محمد باقر (1364ش)، مرآة العقول، تهران: اسلامی.
    64. مجلسی، محمد باقر (1403ق)، بحار الانوار، بیروت: مؤسسةالوفاء.
    65. مدیرشانه­چی، کاظم (1362ش)، قرآن‌های چاپی، مشکات، بهار، شماره 2.
    66. مرادی، حمیدرضا (1388ش)، معجزه قرآن در عصر حاضر، قم: نور علی نور.
    67. مسعودی، علی­بن حسین (1409ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دارالهجره. نیز: همان، (1985م)، بیروت: دارالاندلس.
    68. مسلم بن حجاج (بی‌تا)، صحیح مسلم، بی‌جا: بی­نا.
    69. معرفت، محمد هادی (1371ش)، آموزش علوم قرآن؛ ترجمه التمهید فی علوم القرآن، قم: سازمان تبلیغات اسلامی قم.
    70. معرفت، محمد هادی (1390ش)، تاریخ قرآن، تهران: سمت.
    71. معرفت، محمدهادی (1387ش)، التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
    72. مفرچی، اوغلی (2000م)، کتابشناسی جهانی نسخه­های خطی قرآن کریم، استامبول: بی‌نا.
    73. مفید، محمدبن محمدبن نعمان (1413ق)، المقنعه، قم: کنگره‌ی جهانی شیخ مفید.
    74. مقریزی، احمدبن علی (1420ق)؛ امتاع الاسماع، بیروت: دارالکتب العلمیه.
    75. ناصحان، علی اصغر (1384ش)، نزول دفعی قرآن، شبهات و پاسخ‌ها، آموزه­های فقهی، ش 17.
    76. ناصحان، علی اصغر (1390ش)، کاوشی نو در جمع قرآن، مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
    77. نُلدکه، تئودور (1384ش)، نقد و بررسى روایات جمع قرآن، بازنگارى فریدریش شوالى، ترجمه‌ی مرتضى کریمى‏نیا، علوم حدیث، ش 1و2.
    78. نوری، حسین بن محمدتقی (1408ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: موسسه آل‌بیت(ع).
    79. واثقی­راد، محمد حسین (1391ش)، بازخوانی امّی بودن پیامبر(ص)، پژوهش­های علوم تاریخی، ش2.
    80. واحدی نیشابوری، علی بن احمد (1419ق)، اسباب النزول، بیروت: دار الکتب العلمیة.
    81. واقدی، محمدبن عمر (1409ق)، المغازی، بیروت: الاعلمی.
    82. یعقوبی، احمد بن واضح (بی‌تا)، تاریخ یعقوبی، بیروت: دارالصادر.