نقش تلفیق برداشت های موسّع تفسیری و فقهی از آیه‌ی «أوْفُوا بِالْعُقود» در توسعه نظام قراردادها در تمدّن اسلامی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیارگروه حقوق دانشگاه اصفهان، ایران

2 دکترای حقوق خصوصی از دانشگاه اصفهان، ایران

چکیده

خداوند در فراز نخست آیه‌ی 1 سوره‌ی مائده می‎فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‎اید به عقود خود وفا کنید». در باب مفهوم لفظ «عقود» در این آیه، میان مفسران قرآن کریم اختلاف دیدگاه وجود دارد. برخی با تفسیر مضیّق این آیه، عقود را منحصراً به مواردی همچون «عهود مسلمانان و مشرکان» یا «میثاق‎های اهل کتاب برای تصدیق نبوت حضرت محمّد (ص)» یا «عهود پذیرش خلافت حضرت علی (ع)» یا «احلاف» یا «محرمات و واجبات» عطف نموده‎اند. گروهی دیگر با برداشتی موسّع از آیه مورد بحث، آن را شامل جمیع «احکام الهی»، «قراردادهای اجتماعی»، «اعمال حقوقی» و «عهود انسان با خداوند» دانسته‎اند. هم‌سوی با مفسران، فقیهان نیز از «أوفوا بالعقود» دو برداشت مضیّق و موسّع داشته‎اند: برخی وجوب وفای به قراردادها را تنها شامل عقود رایج در عهد شارع مقدس انگاشته و گروهی همه قراردادها را مشمول وجوب یاد شده قلمداد کرده‎اند. نگارندگان با عنایت به عموم لفظ عقود، برداشت‎های تفسیری و فقهی موسّع را صحیح‎تر دانسته‎اند؛ مضافاً نشان داده‎اند هم‎نشینی این دو برداشت، به وضوح نظام قراردادهای تمدّن اسلامی را کارآمد نموده و در طول تاریخ توسعه داده است، زیرا از رهگذر اعتباربخشی به قراردادهای نوین و اثرگذاری بر قوانین موضوعه، تسهیل روابط اجتماعی و تقویت رفاه عمومی را در پی داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The role of combining broad interpretive and jurisprudential interpretations of the verse " أوْفُوا بِالْعُقود " in the development of the system of contracts in Islamic civilization

نویسندگان [English]

  • Mohammad Mahdi Alsharif 1
  • Daruosh keyvani Hafshajani 2
1 Associate Professor, Department of Law, University of Isfahan
2 PhD in Private Law
چکیده [English]

In the first verse of verse 1 of Surah Ma'idah, God says: "O you who believe, keep your covenants." There is a difference of opinion among the commentators of the Holy Quran about the meaning of the word "contracts" in this verse. Some, with a narrow interpretation of this verse, refer the contracts exclusively to cases such as "Covenants of Muslims and polytheists" or "Covenants of the People of the Book to confirm the Prophecy of Prophet Muhammad (PBUH)" or "Covenants of acceptance of the Caliphate of Imam Ali (AS)" or "Ahlaf" Or "prohibitions and obligations" have been turned. Another group, with a broad interpretation of the verse in question, considers it to include all "divine commandments", "social contracts", "legal practices" and "man's covenant with God". Along with the commentators, the jurists also had two narrow and wide interpretations of "Awfwa b'a'qud" :  Some consider the obligation to fulfill the contracts to be included only in the common contracts in the time of the Holy Shari'a  and some have considered all contracts to be subject to this obligation. The authors, considering the generality of the word contracts, have considered the interpretive and jurisprudential interpretations to be more correct; In addition, the combination of these two concepts has clearly shown that the system of contracts of Islamic civilization has been efficiently developed and developed throughout history ,Because by accrediting new contracts and influencing the relevant laws, it has facilitated social relations and strengthened public welfare.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Awfwa b'a'qud
  • contracts
  • new contracts
  • development
  • Islamic civilization

الف) فارسی

الشریف، محمد مهدی و کیوانی هفشجانی، داریوش (1397)، «کنکاشی در مالیت و ماهیت اطلاعات با رویکرد حقوقی و اقتصادی»، حقوق خصوصی، دوره 15، شماره 2، صص301-322.
امامی، سید حسن (1395)، حقوق مدنی، ج1، تهران: انتشارات اسلامیه.
ابوالفتح رازی (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ج6، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
بابایی، ایرج (1400)، حقوق بیمه، چاپ هفدهم، تهران: سمت.
پورکرمان، مصطفی و دهقان منگابادی، یمانعلی (1391)، «تاثیر غالیان بر روایات تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم قمی»، دوفصلنامه علمی-پژوهشی حدیثپژوهی، سال چهارم، شمارۀ هشتم، صص250-233.
حائری، مسعود (1373)، اصل آزادی قراردادها و تحلیلی از مادۀ 10 قانون مدنی، چاپ دوم، تهران: سازمان انتشارات کیهان.
حسینی طهرانی، محمد حسین (1421ق)، ولایت فقیه در حکومت اسلام، مشهد: علامه طباطبایی.
حسینی همدانی، محمد (1404ق)، انوار درخشان در تفسیر قرآن، ج4، تهران: لطفی.
حکیم، سید محسن (1374)، مستمسک العروه الوثقی، ج13، قم: دار التفسیر.
جعفری، یعقوب (1376)، تفسیر کوثر، ج3، قم: موسسه انتشارات هجرت.
رضایی اصفهانی، محمد علی (1387)، تفسیر قرآن مهر، ج5، قم: پژوهش‎های تفسیر و علوم قرآن.
شبیری زنجانی، سید موسی (بی‎تا)، کتاب نکاح، ج9، قم: موسسۀ پژوهشی رای پرداز.
شبیری زنجانی، سید موسی (بی‎تا)، کتاب نکاح، ج13، قم: موسسۀ پژوهشی رای پرداز.
شهیدی، مهدی (1388)، تشکیل قراردادها و تعهدات، چاپ هفتم، تهران: مجد.
شیروی، عبدالحسین (1388)، حقوق قراردادها: انعقاد، آثار و انحلال، چاپ سوم، تهران: سمت.
صائمی، علی اصغر (1382)، «شروط ابتدایی در فقه و بررسی مادۀ 10 قانون مدنی»، فصلنامه الهیات و حقوق، شماره 9 و 10، صص 104 - 77.
صفایی، سید حسین (1396)، دورۀ مقدماتی حقوق مدنی، ج2، چاپ بیست و نهم، تهران: نشر میزان.
طیب، عبدالحسین (1369)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج4، چاپ دوم، تهران: اسلام.
علامه طباطبایی، محمد حسین (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: محمّد باقر موسوی، ج5، چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
فرزانه وشاره، معین و تولایی، علی (1394)، «بررسی تطبیقی نظریه بطلان قرارداد مغارسه»، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال یازدهم، شماره سی و نه، صص98-81.
قرشی بنایی، علی اکبر (1375)، تفسیر أحسن الحدیث، ج3، چاپ دوم، تهران: مرکز چاپ و نشر بنیاد بعثت.
کاتوزیان، ناصر (1395)، قواعد عمومی قراردادها، ج1، چاپ دهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
محقق داماد، سید مصطفی؛ قنواتی، جلیل؛ وحدتی شبیری، سید حسن و عبدی‎پور، ابراهیم (1394)، حقوق قراردادها در فقه امامیه، ج1، چاپ هفتم، تهران: سمت.
مکارم شیرازی، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، ج5، چاپ دهم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
یحیوی دیزج، جعفر، محمدزاده، یوسف، حکمتی، صمد و حسین یعقوبی، فرید (1397)، «رابطه میان عوامل اقتصادی و اجتماعی و آسیب‎های اجتماعی در کشورهای منتخب با رویکرد گشتاورهای تعمیم‎یافته»، فصلنامه علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال هجدهم، شماره 68، صص 167-199.

ب) عربی

ابن ادریس حلی (1409ق)، المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجه من کتاب التبیان، ج1، قم: کتابخانه عمومی آیت‎الله مرعشی نجفی.
ابیاری، ابراهیم (1405ق)، الموسوعه القرآنیه، قاهره: موسسه سجل العرب.
ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم (1411ق)، تفسیر غریب القرآن، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
بهبهانی، وحید (1417ق)، حاشیه مجمع الفایده و البرهان، قم: موسسۀ العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
جزایری، نعمت‎الله (1388)، عقود المرجان فی تفسیر القرآن، ج1، قم: موسسۀ فرهنگی ضحی.
جصاص، احمد بن علی (1405ق)، أحکام القرآن، ج3، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حسینی عاملی، سید جواد (بی‎تا)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، ج4، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
حکیم، سید محسن (1374)، مستمسک العروه الوثقی، ج13، قم: دار التفسیر.
حلی، حسین (بی‎تا)، بحوث فقهیه، موسسه المنار.
حوّی، سعید (1424ق)، الأساس فی تفسیر القرآن، ج3، چاپ ششم، قاهره: دار السلام.
دخیل، علی محمد علی (1422ق)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، چاپ دوم، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
دروزه، محمد عزه (1421ق)، التفسیر الحدیث، ج9، چاپ دوم، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
دینوری، عبدالله بن محمد (1424ق)، الواضح فی تفسیر القرآن الکریم، ج1، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
راوندی، قطب‎الدین (1405ق)، فقه القرآن، ج1، چاپ دوم، قم: کتابخانه عمومی آیت‎الله مرعشی نجفی.
رشتی، میرزا حبیب‎الله (بی‎تا)، کتاب الإجاره، نرم افزار جامع فقه 3.
زحیلی، وهبه (1418ق)، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، ج6، چاپ دوم، دمشق: دار الفکر.
زحیلی، وهبه (1422ق)، التفسیر الوسیط، ج1، دمشق: دار الفکر.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، ج1، چاپ سوم، بیروت: دار الکتاب العربی.
سبحانی، جعفر (1431ق)، الشرکه و التأمین فی الشریعه الإسلامیه الغراء، قم: موسسه امام صادق.
سبزواری، سید عبدالاعلی (1409ق)، مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، ج10، چاپ دوم، بی‎جا: دفتر مولف.
سمرقندی، محمد بن نصر (1416ق)، تفسیر السمرقندی (بحر العلوم)، ج1، بیروت: دار الفکر.
شعرانی، ابوالحسن (1388)، پژوهشهای قرآنی علامه شعرانی، ج1، چاپ دوم، قم: بوستان کتاب قم.
شهید ثانی، زین الدین بن علی (1413ق)، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام، ج5، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
شیخ انصاری، مرتضی (1415ق)، المکاسب، ج3، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
شیخ طوسی (بی‎تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، ج3، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
صاحب ریاض (1419ق)، ریاض المسائل، ج9، قم: موسسه آل البیت (ع).
طبرانی، سلیمان بن احمد (2008 م)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، ج2، اربد: دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، امین الاسلام (1421ق)، تفسیر جوامع الجامع، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
صنعانی، عبدالرزاق (1411ق)، تفسیر عبدالرزاق، ج1، بیروت: دار المعرفه.
عسکری، ابوهلال (1400ق)، الفروق فی اللغه، چاپ اول، بیروت: دار الآفاق الجدیده.
علامه طباطبایی، محمد حسین (1427ق)، تفسیر البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن، ج3، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
علی، جواد (1413ق)، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، ج4، بی‎نا.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380ق)، تفسیر العیاشی، ج1، تهران: المطبعه العلمیه.
فراء، یحیی بن زیاد (1980م)، معانی القرآن، ج1، چاپ دوم، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب.
فضل‎الله، سید محمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، ج8، بیروت: دار الاملاک.
فیض کاشانی، ملا محسن (1415ق)، تفسیر الصافی، ج2، چاپ دوم، تهران: مکتبه الصدر.
قاضی نعمان (1385ق)، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، ج2، چاپ دوم، قم: موسسۀ آل‎ البیت (ع).
قمی، علی بن ابراهیم (1363)، تفسیر القمی، ج1، چاپ سوم، قم: دار الکتاب.
کاشف‎الغطاء، عباس (بی‎تا)، المعاملات المصرفیه، موسسه کاشف‎الغطاء.
لاری، سید عبدالحسین ()، التعلیقه علی المکاسب، ج1، قم: موسسه المعارف الاسلامیه.
ماتریدی، محمد بن محمد (1426ق)، تأویلات أهل السنه، ج3، بیروت: دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون.
مامقانی، محمد حسین (1323ق)، غایه الآمال فی شرح المکاسب و البیع، قم: مجمع الذخایر الاسلامیه.
محقق بحرانی، یوسف (1415ق)، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، ج21، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مغنیه، محمد جواد (1379)، فقه الإمام جعفر الصادق، ج3، چاپ دوم، قم: موسسه انصاریان.
مقاتل بن سلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، ج1، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مکی بن حموش (1429ق)، الهدایه الی بلوغ النهایه، ج3، شارجه: جامعه الشارقه، کلیه الدراسات العلیا و البحث العلمی.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم (1414ق)، فقه الشرکه علی نهج الفقه و القانون، چاپ اول، قم: منشورات مکتبه امیرالمومنین.
موسوی خمینی، سید روح‎الله (1392)، تحریر الوسیله، ج2، چاپ سوم، قم: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
میرزای قمی، ابوالقاسم (1371)، جامع الشتات، ج2، تهران: کیهان.
میرزای نایینی، محمد حسین (1373ق)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، تهران: المکتبه المحمدیه.
نجفی، محمد حسن (بی‎تا)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج22، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نراقی، مولی احمد (1417ق)، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.
نیشابوری، محمود بن الحسن (1415ق)، ایجاز البیان عن معانی القرآن، ج1، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
یزدی، سید محمد کاظم (1409ق)، العروه الوثقی، ج2، چاپ دوم، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
ج) انگلیسی
Posner, Richard A. (2004), Catastrophe: Risk and Response, New York: Oxford University Press.