چکیده مسلمانان هندوستان در سال‌های آغازین ورود اسلام به سرزمین خود به قرآن کریم به‌عنوان مهم‌ترین اصل و الگوی اسلامی توجه کردند. در این میان، مهاجرت مفسران شیعه ایرانی تأثیر مطلوب و بنیادینی در گسترش علمی جریان مطالعات تفسیری بر جای نهاد و نخستین تلاش آنان در جهت پویایی و شناخت ساکنان این سرزمین با آموزه‌های قرآنی و تفسیر آیات الهی صورت پذیرفت. اوج فعالیت شیعیان در این زمینه مربوط به دوران تشکیل دولت‌های شیعه دکن (1098 ـ 895 ق.) است، که ایرانیان با گذر از مرحله تکوین (6 ـ 1 هـ ق.) وارد مرحله توسعه تفسیر (12 ـ 7 هـ ق.) شدند. در این دوران، حضور پرتعداد شیعیان ایرانی و حمایت حکام شیعه دکن از آنان، موجب گسترش هرچه بیشتر فعالیت شیعیان در امور مذهبی مرتبط با آموزه‌های تفسیری قرآن کریم گردید. مقاله حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و برپایه مطالعات کتابخانه‌ای درجه اول تاریخی، به این مسأله پاسخ می‌دهد که مهاجرت شیعیان ایرانی به منطقه دکن چگونه گسترش مطالعات تفسیری قرآن کریم در این مناطق را به همراه آورد؟ فرضیه این است که شیعیان مهاجر ایرانی با تشکیل کلاس‌های تفسیر و تألیف کتاب‌های مرتبط با این موضوع، تأثیر به‌سزایی در گسترش آشنایی ساکنان این مناطق با آموزه‌های تفسیری قرآن کریم بر جای نهاد. دستاورد پژوهش نشان می‌دهد که شیعیان مهاجر ایرانی ـ با توجه به آشنایی ساکنان نواحی دکن با زبان فارسی و نیز حمایت حکام شیعه دکن از آنان ـ با تشکیل کلاس‌های تفسیری، موجبات آشنایی بیشتر ساکنان این نواحی با موضوعات مرتبط با قرآن کریم را فراهم آوردند. هم‌چنین ایرانیان با تألیف کتب تفسیری و دسترسی ساکنان ناحیه دکن به این کتاب‌ها، به تقویت فهم موضوعات قرآنی توسط آنان کمک کردند.
آزاد کشمیری، محمدعلی (1387)، نجوم السماء فی تراجم العلماء (شرح‌حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم)، تصحیح میرهاشم محدّث، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
آقابزرگ تهرانی (بی‌تا الف)، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، گردآورنده احمد بن محمد حسینی، بیروت، لبنان: دارالاضواء.
احمدزاده، سیدمصطفی (1391)، «وضعیت تفاسیر شیعی در هند»، فصلنامه مشکوة، دوره 31، شماره 3 (پیاپی 116)، 87 ـ 71.
اطهر رضوی، سیدعباس (1376)، شیعه در هند، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).
اکبر، رضیه (1982)، نظم و نثر در زمان قطب‌شاهی، حیدرآباد دکن: سیما پبلشرز ایندبک پروموترس.
انوشه، حسن (1375)، دانشنامه ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
بختاورخان، محمد (1979)، مرآت العالم تاریخ اورنگ‌زیب، تصحیح ساجده علوی، پنجاب: انتشارات اداره تحقیقات پاکستان.
بخشی هروی، نظام‌الدین احمد (1995)، المسلمون فی الهند من الفتح العربی الی الاستعمار البریطانیالترجمة الکاملة لکتاب طبقات اکبری، ترجمه احمد عبدالقادر شاذلی، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
بدائونی، عبدالقادر (1380)، منتخب التواریخ، تصحیح مولوی احمدعلی صاحب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بسطامی، علی بن طیفور (بی‌تا)، حدائق السلاطین فی کلام الخواتین، تصحیح دکتر شریف‌النساء انصاری، حیدرآباد: دانشگاه عثمانیه.
پیرویان، ویلیام (1377)، خدمات مشترک هند و ایران برای زبان و ادب فارسی؛ از مجموعه مقالات روابط فرهنگی ایران و آسیا، به اشراف محمدعلی شعاعی، تهران: سلسله مطالعات روابط فرهنگی مرکز مطالعات ایرانی و بین‌المللی.
جعفریان، رسول (1387)، تاریخ ایران اسلامی(صفویه از ظهر تا زوال)، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
الحرّ العاملی، الشیخ محمد بن الحسن (بی‌تا)، الأمل الآمل، تحقیق احمد الحسینی، بغداد: مکتبة الاندلس.
حسنی، عبدالحی (1398)، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، لکهنو: بی‌نا.
رویمر، هانس روبرت و دیگران (1380)، تاریخ ایران (دوره صفویان)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
زارعی مهرورز، عباس، «معرفی نسخه خرقه علما؛ کتابی از عهد صفوی»، وقف میراث جاویدان، شماره 10، 1374.
زبیری، میرزا ابوالقاسم (بی‌تا)، تاریخ بیجاپور مسمی به بساتین السلاطین، از ابتدای دولت عادل‌شاهیه تا انقراض دولت موصوف، حیدرآباد دکن: بی‌نا.
ساعدی شیرازی، میرزا نظام‌الدین احمد بن عبدالله (1961)، حدیقة السلاطین، تصحیح و تحشیه سید علی‌اصغر بلگرامی، حیدرآباد دکن: بی‌نا.
سبحانی، توفیق (1377)، نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران: انتشارات شورای گسترش زبان و ادب فارسی.
سلیمانی ابهری، هادی؛ اصغر منتظرالقائم و سید علی‌اصغر محمودآبادی (1393)، «بررسی زمینه‌های تاریخی گرایش‌های اخلاقی و عرفانی قرآن‌پژوهان شبه‌قاره هند در دوره میانه»، فصلنامه پژوهش‌های اخلاقی، شماره 4 (پیاپی 16)، 64 ـ 45.
صبا، محمد مظفر حسین (1343)، تذکره روز روشن، به تصحیح و تحشیه محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران: انتشارات رازی.
صدرالافاضل، مرتضی حسین (1365)، «تفاسیر علمای امامیه در شبه‌قاره هند و پاکستان»، فصلنامه مشکوة، شماره 10.
صدرالافاضل، مرتضی (1373)، مطلع الانوار (احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند)، ترجمه محمد هاشم، مشهد: آستان قدس رضوی.
صفت‌گل، منصور (1381)، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران: خدمات فرهنگی رسا.
صوفی ملکاپوری، ابوتراب محمد عبدالجبارخان (1328)، محبوب الوطن (تذکره سلاطین دکن)، حیدرآباد: بی‌نا.
طباطبا، علی بن عزیزالله (1355)،برهان مآثر، حیدرآباد دکن: مجلس مخطوطات فارسیه، بی‌نا.
طریحی، محمدسعید (2005 م)، أعلام الهند، مؤسسة البلاغ.
فراهانی منفرد، مهدی (1377)، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی، تهران: امیرکبیر.
قادری، سیدمحی‌الدین (1386)، میرمحمدمؤمن استرآبادی مروج تشیع در جنوب هند، مترجم عون‌علی جاروی، قم: نشر مورخ.
کربلایی، محمدعلی، هدیه قطب‌شاهی در استخراج آیات کلام الهی، تهران: کتابخانه ملی ملک، نسخه خطی شماره 1/3052.
کرمی، مجتبی (1373)، نگاهی به تاریخ حیدرآباد دکن، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
محمد هاشم، خافی‌خان نظام‌الملکی (1925)، منتخب اللباب در احوال سلاطین ممالک دکن، گجرات و خاندیش، تصحیح سر ولزلی هیگ، کلکته: به اهتمام انجمن آسیایی بنگاله، بی‌نا.
محمدی، محسن (1395)، «جریان‌شناسی علمی تفسیر قرآن در شبه‌قاره با تمرکز بر مهاجران قرآن‌پژوه ایرانی»، فصلنامه جریان‌شناسی دینی معرفتی در عرصه بین‌الملل، دوره 4، شماره 13، 191 ـ 158.
موسوی, سیدهاشم. (1400). تأثیر شیعیان مهاجر ایرانی در گسترش مطالعات تفسیری قرآن کریم در دوران حاکمیت دولت‌های شیعه دکن (1098 – 895 هـ ق). فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن, 2(1), 6-29. doi: 10.22034/jksl.2021.287171.1020
MLA
سیدهاشم موسوی. "تأثیر شیعیان مهاجر ایرانی در گسترش مطالعات تفسیری قرآن کریم در دوران حاکمیت دولت‌های شیعه دکن (1098 – 895 هـ ق)". فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن, 2, 1, 1400, 6-29. doi: 10.22034/jksl.2021.287171.1020
HARVARD
موسوی, سیدهاشم. (1400). 'تأثیر شیعیان مهاجر ایرانی در گسترش مطالعات تفسیری قرآن کریم در دوران حاکمیت دولت‌های شیعه دکن (1098 – 895 هـ ق)', فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن, 2(1), pp. 6-29. doi: 10.22034/jksl.2021.287171.1020
VANCOUVER
موسوی, سیدهاشم. تأثیر شیعیان مهاجر ایرانی در گسترش مطالعات تفسیری قرآن کریم در دوران حاکمیت دولت‌های شیعه دکن (1098 – 895 هـ ق). فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن, 1400; 2(1): 6-29. doi: 10.22034/jksl.2021.287171.1020
)
