تحلیل تحولات تفسیر اجتماعی قرآن (با مطالعه موردی نظریه حکومتی اسلام)

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم قرآنی زاهدان ـ دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ـ زاهدان ـ ایران

چکیده

تفسیر اجتماعی یکی از گرایشهای نوین تفسیری است، که بیش از یک سده از پیدایی آن میگذرد. با اینکه در آثار تفسیرپژوهی، جوانب آن شناسانده شده، اما تاکنون تحولات رخداده در آن و فراز و فرودهایش بررسی نگردیده است. از دیگرسو، از مهمترین مباحثی که در تفاسیر اجتماعی بازتاب زیادی دارد، تلاش مفسران جهت استنباط نظریه حکومتی اسلام است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین و تحلیل نظریه حکومتی اسلام از نگاه مفسران اجتماعی اهل سنت و شیعه می‌پردازد و در صدد است، به طور نسبی، تحولات پدیدآمده در این دو فضای علمی را بشناسد و در پی آن، برداشتی از کلّیّت تحولات رخداده در گرایش اجتماعی برنماید. دو پرسش اصلی این پژوهش چنین است: دیدگاه مفسران اجتماعی اهل سنت و شیعه در سده اخیر، پیرامون نظریه حکومتی اسلام، دستخوش چه‌سان دگرگونیهایی شده است؟ درک این دگرگونیها بروز چه تحولاتی را در گرایش اجتماعی مینمایاند؟ به نظر میرسد نظریه حکومتی مفسران اهل سنت طی سده گذشته از نظر محتوایی تحول چندانی نیافته و تنها برخی اصلاحات شکلی متناسب با مباحث روز در آن دیده می‌شود؛ در حالی که گویا نظریه حکومتی مفسران شیعه همراه با تحول محتوایی و شکلی است. این دگرگونی ـ به عنوان جزئی از کل ـ نشان میدهد که گرایش اجتماعی در فضای تفسیرنگاری معاصر اهل سنت، عمدتاً به دلیل چیرگی تفسیر المنار بر دیگر تفاسیر سنی، به جز برخی تحولات شکلی، فراز و فرودی نداشته است؛ حال آنکه این گرایش نزد مفسران اجتماعی شیعی، با پویایی و روزآمدی بیشتری همراه بوده و هست.

کلیدواژه‌ها


1- آرمین، محسن (1385)، بررسی و نقد آرای مفسران مشهور معاصر قرآن درباره آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
2- بابایی، علی اکبر (1389)، مکاتب تفسیری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها.
3- جوادی آملی، عبدالله (1389 الف)، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، محقق: محمد محرابی، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء.
4- جوادی آملی، عبدالله (1389 ب)، تفسیر تسنیم، محقق: سعید بندعلی، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء، قم.
5- جوادی آملی، عبدالله (1389 ج)، جامعه در قرآن، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء.
6- جوادی آملی، عبدالله (1389 د)، امام مهدی موعود موجود، محقق: محمدحسن مخبر، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء،.
7- جوادی آملی، عبدالله (1381 الف)، صورت و سیرت انسان در قرآن، محقق: غلامعلی امین‌دین، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء.
8- جوادی آملی، عبدالله (1381 ب)، ادب فنای مقربان، محقق: محمد صفایی، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء.
9- جوادی آملی، عبدالله (1387)، نسبت دین و دنیا؛ بررسی و نقد نظریه سکولاریسم، محقق: علیرضا روغنی موفق، قم، مرکز چاپ و نشر اسراء.
10- حبیب­زاده، توکل (1391)، «جایگاه نظام ریاستی یا پارلمانی در نظام جمهوری اسلامی ایران»، مطالعات حقوقی دولت اسلامی، شماره 1، 75 ـ 108.
11- دروزه، محمد عزّت (1383)، التفسیر الحدیث، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیۀ.
12- رشیدرضا، سید محمد (1947)، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، قاهره، دار المنار.
13- رشیدرضا، سید محمد (بی­تا)، الخلافۀ أو الإمامۀ العظمی، قاهره، الزهراء للأعلام العربی.
14- رضایی اصفهانی، محمدعلی (1390)، منطق تفسیر (2)، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی.
15- زحیلی، وهبه بن مصطفی (1418)، التفسیر المنیر فی العقیدۀ والشریعۀ والمنهج، بیروت ـ دمشق، دار الفکر المعاصر.
16- زحیلی، وهبه بن مصطفی (1428)، قضایا الفقه و الفکر المعاصر، دمشق، دار الفکر.
17- طباطبایی، سید محمدحسین (1388)، بررسی‌های اسلامی، به کوشش سید هادی خسروشاهی، قم، انتشارات بوستان کتاب.
18- طباطبایی، سید محمدحسین (بی­تا)، فرازهایی از اسلام، به کوشش سید مهدی آیت اللهی، قم، نشر جهان‌آرا.
19- طباطبایی، سید محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
20- عمّارۀ، محمد (199)، الأعمال الکاملۀ للإمام الشیخ محمد عبده، بیروت، دار الشروق.
21- عنایت، حمید (1391)، سیری در اندیشه سیاسی عرب (از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم)، تهران، انتشارات امیرکبیر.
22- فضل الله، سید محمدحسین (1419)، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دار الملاک.
23- فضل الله، السید محمدحسین (1995)، «الملفّ: حوار شامل مع العلامۀ السید محمدحسین فضل الله حول نشأته الفکریۀ ومواقفه من القضایا البارزۀ التی تشغل الوطن العربی والعالم الإسلامی»، الدراسات الفلسطینیۀ، العدد 23، 81ـ108.
24- فضل الله، سید محمدحسین (1377)، «ولایت فقیه، شورا و دمکراسی»، ترجمه مجید مرادی، علوم سیاسی، شماره 2، 23ـ38.
25- فیرحی، داود (1393)، نظام سیاسی و دولت در اسلام، قم، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) و مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی و دانشگاه باقر العلوم (ع).
26- فیرحی، داود (1380)، «نظام سیاسی و دولت در اسلام (2) (سیمای عمومی نظام سیاسی و دولت در اسلام)»، علوم سیاسی، شماره 15، 141 ـ 168.
27- قدردان قراملکی، محمدحسن (1385)، «مبانی حکومت مردم‌سالار دینی از دیدگاه علامه طباطبایی»، اندیشه نوین دینی، شماره 4 و 5، 119ـ145.
28- قطب، سید (1412)، فی ظلال القرآن، بیروت، دار الشروق.
29- مجتبی‌زاده، علی (1389)، «نظام سیاسی اسلام در عصر غیبت از منظر آیت الله جوادی آملی»، حکومت اسلامی، شماره اول، 37ـ70.
30- مرادی، مجید (1378)، «معمار اندیشه معاصر اسلامی (به مناسبت وفات علامه سید محمدحسین فضل الله)»، آیین، شماره 30 و 31، 108ـ110.
31- نفیسی، شادی (1379)، عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
32- یزدانی مقدم، احمدرضا (1388)، «مردم‌سالاری دینی در پرتو نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی»، حکومت اسلامی، شماره اول، 132ـ154.