فعالیت های بانوان شیعه قرن چهارم هجری در تثبیت و تعمیق علوم و فرهنگ تمدن اسلامی

نوع مقاله : مروری

نویسنده

مدرس حوزه و دانشگاه

چکیده

این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این سوال است که زنان شیعه قرن چهارم هجری یعنی دوران طلایی اسلام چه نقشی درگسترش علوم فرهنگ تمدن اسلامی داشته اند. از آن جا که فرهنگ سازی محدود به قشر خاصی نیست زنان به عنوان نیمی از اجتماع در ایجاد آن نقش آفرین هستند. بانوان با توجه به جایگاه تربیتی خویش و آموزه های تشیع در تمامی ابعاد گوناگون علمی، اجتماعی، فرهنگی وسیاسی تاریخ شیعه، به عنوان ادامه دهنده و تجلی اسلام راستین بعد از پیامبر(ص)، همواره در تثبیت و تعمیق علوم اسلامی و اشاعه فرهنگ شیعی نقش موثر داشته، و در برخی مراحل سرنوشت ساز شدند. صده چهارم هجری -که هم زمان باحکومت های شیعی، ازجمله: آل بویه، فاطمیان و حمدانیان، و هم دوره باخلافت اهل سنت درحکومت عباسیان بود- فعالیت های گسترده مثبت مستقیم یا غیر مستقیم بانوان شیعه درگسترش علوم اسلامی را شاهد هستیم. مهمترین نقش زنان این قرن در عرصه های علمی، سیاسی، اجتماعی فرهنگی، و به شیوه ها و قالب های متعدد بوده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
الابرقوقی متنبی، احمد بن حسین (1428)، دیوان المتنبی، بیروت: دارالکتا‌ب‌ العربیه.‌
ابن اثیر، علی بن ابی الکرم (1989)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر.
ابن الجوزی، ابوالفرج (1412)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن العماد الحنبلی، شهاب الدین (1998)، شذرات الذهب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1363)، تاریخ ابن خلدون، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات.
ابن خلکان، احمد بن محمد (بی تا)، تاریخ ابن خلکان، بیروت: دارصار.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1989)، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر.
اتابکی، جمال الدین یوسف (1383)، النجوم الزاهره، قاهره: وزاره الثقافه و الارشاد.
اردبیلی، محمد بن علی (1403)، جامع الرواه، بیروت: دار الاضواء.
اسلامی ندوشن، محمد علی (1386)، جایگاه زن در دستگاه خلافت عبّاسی و نقش ایرانیان در این جایگاه، فصلنامه هستی، دوره سوم ، سال یکم ، شماره ۲۸ و ۲۹ ، صص16 ـ 32
ألتونجی، محمد (2001)، معجم أعلام النساء، بیروت: دارالعلم للملایین.
ایوب، ابراهیم (1997)، التاریخ الفاطمی الاجتماعی، لبنان: العالمیه للکتب.
بابویه، محمد بن علی (1382)، الخصال، قم: نسیم کوثر.
بغدادی، خطیب (2011)، تاریخ بغداد، بیروت: دارالعلم.
بوردهی، ویلیام (1364)، تحقیقی در آیین اسماعیلیه، ترجمه زهرا سعیدی، مشهد: تابناک.
بیهقی، محمد بن حسین (1362)، تاریخ بیهقی، تهران: خواجو.
ترکمنی آذر، پروین (1389)، دیلمیان در گستره تاریخ ایران، تهران: سمت.
تنوخی، محسن بن علی (1391)، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، بیروت: شالجی.
ثعالبی، عبدالملک بن محمد (1403)، یتیمة الدهر، بیروت: چاپ مفید.
جوینی، شمس الدین محمد (1376)، تاریخ جهانگشای جوینی، تهران: ارغوان.
حسون، محمد (1421)، اعلام النساء المومنات، تهران: اسوه.
خراسانی فدائی، محمد بن زین العابدین (1362)، تاریخ جماعت اسمعیلیه:هدایت المومنین الطالبین، تهران: اساطیر.
خزرجی، موفق الدین (1965)، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، بیروت: نزار رضا.
دخیل، علی محمد علی (1380)، اعلام النساء، بیروت: دارالهادی.
دوانی، علی (1362)، مفاخر اسلام، تهران: امیرکبیر.
الذهبی، ابو عبدالله (بی تا)، میزان الاعتدال، بیروت: دارالفکر.
رمضان، عبدالعظیم (1993)، تاریخ مصر الاسلامیه، مصر: الهیئه المصریه.
ریاحی، محمد حسین (1375)، مشاهیر زنان اصفهان، اصفهان: فرهنگ و ارشاد اسلامی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1390)، روزگاران، تهران: انتشارات سخن.
سجادی، صادق (1367)، آل بویه در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران: دائرةالمعارف اسلامی.
شریف‌ الرضی‌، محمد بن‌ حسین (بی تا)‌، دیوان‌ الشریف‌ الرضی‌، بیروت:‌ الاعلمی‌.
صادقی اردستانی، احمد (1375)، زنان دانشمند و راوی حدیث، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
صدر، سید الحسن (1381)، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بغداد: النشر و الطباعه.
صنهاجی، ابی عبدالله محمد (1378)، اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم (تاریخ فاطمیان)، تهران:امیرکبیر.
ضمیری، محمدرضا (1382)، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، قم: موسسه‌ مذاهب‌ اسلامی.‌
طوسی، محمد بن حسن (بی تا)، الغیبة، تهران: مکتبة نینوی.
عتبی، محمد بن عبدالجبار (1345)، تاریخ یمینی، تهران: نشر کتاب.
العسقلانی، ابن حجر (1425)، تهذیب التهذیب، ریاض: مکتبه اضواء السلف.
 عنصرالمعالی، کیکاووس (1347)، قابوس‌نامه، تهران: فروغی.
 فقیهی، علی اصغر (1390)، تاریخ آل بویه. تهران: سمت.
کاهن، کلود (1383)، اسلام (منذ نشوئه حتی ظهور السلطنه العثمانیه)، بیروت: منظمه العربیه.
کرمر، جوئل (1375)، احیای‌ فرهنگی‌ در عهد آل‌ بویه‌ ( انسان‌ گرایی‌ در عصر رنسانس‌ اسلامی‌)، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مامقانی، عبدالله (1431)، تنقیح‌ المقا‌ل‌ فی‌ علم‌ الرجا‌ل‌، قم: موسسة‌ آل‌ بیت‌ (ع).
مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار، بیروت: الوفاء.
محلاتی، ذبیح الله (1368)، ریاحین الشریعه، قم: دارالکتب الاسلامیه.
مدنی شیرازی، سیدصدرالدین (1355)، درجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، قم: مکتبه البصیرتی.
مدنی کاشانی، رضا (1386)، رساله حجابیه، کاشان: شمس.
مسکویه، احمد بن محمد (1914)، تجارب الامم، مصر: مطبعه الصناعیه.
مقریزی، تقی الدین (1418)، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
موسوی، سید حسن (بی تا)، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، تهران: بی جا.
الموسوی الخوئی، ابوالقاسم (1374)، معجم رجال الحدیث، مشهد: آستان قدس رضوی.
نعمان، محمد بن محمد (شیخ مفید) ( 1413)، احکام النساء، قم: الموتمر العا‌لمی‌ لالفیه‌.
نوبختی، حسن بن موسی (1386)، فرق الشیعه، تهران: علمی و فرهنگی.
واکر، پل‌ای (1383)، پژوهشی در یکی از امپراتوری‌های اسلامی: تاریخ فاطمیان و منابع آن، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: فرزان روز.